Przepis art. 60 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (KRiO – Dz. U. z 1964 r. poz. 59) stanowi: „Małżonek rozwiedziony, który został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego”.

Kto zatem pozostaje uprawniony do otrzymywania alimentów? Z wyjątkiem alimentów należnych dzieciom oraz w określonych przypadkach, gdy chodzi o alimenty dla małżonków i dla byłych małżonków, uprawnionym do świadczeń alimentacyjnych pozostaje tylko ten, kto znajduje się w niedostatku. Niedostatek jest stanem, w którym dana osoba nie może własnymi siłami zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb w całości lub w części. Usprawiedliwione potrzeby należy definiować jako potrzeby, których zaspokojenie zapewni uprawnionemu normalne warunki bytowania, właściwe dla jego stanu zdrowia i dla wieku.

Alimenty między małżonkami i byłymi małżonkami

Podczas trwania małżeństwa małżonek może domagać się od współmałżonka alimentów niezbędnych do swojego utrzymania. Z kolei kwestia alimentów względem byłych małżonków może zostać ustalona przez sąd – zarówno w wyroku orzekającym rozwód, bądź wyroku (czy postanowieniu) orzekającym o separacji, jak i w odrębnym postępowaniu sądowym, jeśli po uprawomocnieniu się orzeczenia o rozwodzie (bądź separacji) wystąpią przesłanki do zasądzenia alimentów.

Małżonek rozwiedziony (lub po orzeczeniu separacji), który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który żyje w niedostatku, może oczekiwać od drugiego małżonka dostarczania środków na utrzymanie w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.

Jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, zaś rozwód (czy separacja) wiąże się z istotnym pogorszeniem sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd – na żądanie ze strony małżonka niewinnego – może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku. Trzeba jednak zaznaczyć, że wymóg dostarczania środków utrzymania dla małżonka, który się rozwiódł, wygasa w razie zawarcia nowego małżeństwa przez małżonka uprawnionego do alimentów.

Gdy zobowiązanym jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia (w przypadku rozwodu bez orzekania o winie), obowiązek alimentacyjny wygasa także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu. Jednakże z uwagi na nadzwyczajne okoliczności sąd – na żądanie uprawnionego – przedłuży przewidziany tutaj termin pięcioletni. Pozew odnośnie przedłużenia obowiązku alimentacyjnego powinien zostać złożony przed upływem tego okresu. W sytuacji orzeczenia separacji nie występuje to pięcioletnie ograniczenie czasowe.

Alimenty na rzecz dzieci

Mówiąc o obowiązku alimentacyjnym rodziców wobec dzieci – to co do zasady rodzice są obowiązani w zakresie świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie samodzielnie się utrzymać, chyba że dochody z majątku dziecka starczą na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania.

Wszystkie dzieci, bez względu na to, czy pochodzą ze związku małżeńskiego, czy ze związku pozamałżeńskiego, posiadają takie same prawa do otrzymywania alimentów ze strony rodzica, który nie wywiązuje się prawidłowo z jego utrzymania. Dokąd dziecko pozostaje małoletnie, sprawa pozostaje prosta – rodzic ma obowiązek je utrzymywać (chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów utrzymania i wychowania). Natomiast po osiągnięciu pełnoletności, prawo do alimentacji uzależnione jest od tego, czy dziecko potrafi się samodzielnie utrzymać. Rodzice niejednokrotnie są przekonani, że skoro dziecko jest już dorosłe, to można nie płacić dla niego alimentów. Jest to jednak błędne założenie.

KRiO nie określa żadnej granicy wieku, po osiągnięciu którego dziecko bezwzględnie traci prawo do alimentów. Jeśli dziecko podejmuje dalszą naukę celem zdobycia zawodu, albo jeśli jest chore, czy niepełnosprawne – rodzice nadal mają obowiązek je utrzymywać. Nie jest tak, że dziecko ma prawo do alimentów tak długo, jak się uczy, np. do trzydziestego roku życia – chodzi o etap edukacji umożliwiający wykonywanie jakiegoś zawodu i usamodzielnienie się. Każdy stan faktyczny sąd rozstrzygnie indywidualnie – jeśli np. kontynuowanie nauki budzi wątpliwości – dorosłe dziecko często zmienia szkołę, żadnej nie kończy, albo nie chodzi na zajęcia – sąd będzie mógł alimenty uchylić.

Rodzice mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych dla dziecka pełnoletniego, jeżeli są one związane z nadmiernym dla nich uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie dąży do samodzielnego utrzymywania się.

Jak sąd ustala zakres świadczenia alimentacyjnego?

Zakres ten łączy się z usprawiedliwionymi potrzebami uprawnionego oraz z zarobkowymi i majątkowymi możliwościami po stronie zobowiązanego. Jeżeli pozwany jest bez pracy – ale pozostaje zdolny do pracy i jest w stanie pracować, bądź też pracuje, ale wykazuje oficjalnie zarobki znacząco poniżej jego kwalifikacji i możliwości zawodowych – sąd ustala potencjalne możliwości zarobkowe pozwanego. Polega to na tym, że sąd wskazuje, ile pozwany mógłby zarobić, gdyby wykorzystywał w pełni swój potencjał i swoje możliwość zarobkowe.

Spełnianie obowiązku alimentacyjnego w stosunku do dziecka, które nie może utrzymać się samodzielnie albo wobec osoby niepełnosprawnej może polegać w całości lub w części na osobistych staraniach o utrzymanie lub o wychowanie uprawnionego.

Na zakres świadczeń alimentacyjnych nie wpływają:

• świadczenia z pomocy społecznej lub funduszu alimentacyjnego, o którym mowa w Ustawie z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz. U. z 2016 r. poz. 169 i 195), podlegające zwrotowi przez zobowiązanego do alimentacji,
• świadczenia, wydatki i inne środki finansowe wiążące się z umieszczeniem dziecka w pieczy zastępczej, o których traktują przepisy o wspieraniu rodziny i o systemie pieczy zastępczej,
• świadczenia wychowawcze – w ramach Programu Rodzina 500 Plus, o którym mowa w Ustawie z dnia 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (Dz. U.  z 2016 r. poz. 195),
• świadczenia rodzinne ujęte w Ustawie z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. z 2015 r. poz. 114, z późn. zm.).

Jak złożyć pozew o alimenty?

Pozew o alimenty należy złożyć w sądzie rejonowym właściwym dla zamieszkania uprawnionego do alimentów. Ważnym pozostaje, że nie jest istotne zameldowanie uprawnionego w konkretnej miejscowości, ale jego faktycznie w niej zamieszkanie.

Z kolei podczas trwania procesu o rozwód lub o separację, nie może być wszczęta przed sądem rejonowym dodatkowa, odrębna sprawa o alimenty pomiędzy małżonkami,  albo pomiędzy nimi, a ich wspólnymi małoletnimi dziećmi w zakresie świadczeń za okres od wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację. Pozew lub wniosek o zabezpieczenie w takiej sprawie sąd przekaże sądowi, w którym toczy się sprawa o rozwód lub o separację. Natomiast postępowanie w sprawie o alimenty wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub o separację, ulega z urzędu zawieszeniu z chwilą wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację względem świadczeń za okres od jego wytoczenia.

Jeżeli któryś z małżonków złożył pozew o rozwód lub separację, to wówczas rozpoczęte wcześniej postępowanie o alimenty pomiędzy małżonkami, albo pomiędzy nimi,                  a ich wspólnymi małoletnimi dziećmi przed sądem rejonowym zostaje zawieszone. Sąd rejonowy przekazuje wtedy akta do sądu okręgowego, który bada sprawę o rozwód (lub separację).  Gdy sprawa o rozwód lub separację jest już w toku – w tym postępowaniu trzeba również sformułować żądania alimentacyjne.

Co powinno się znaleźć w pozwie o alimenty?

Istotnym jest, aby w pozwie wskazać sąd właściwy, który ma rozpoznać sprawę, chociaż        w przypadku podania niewłaściwego sądu, sprawa zostanie przekazana do sądu właściwego. Należy wymienić strony postępowania, czyli stronę powodową (a zatem tą, która domaga się alimentów) oraz stronę pozwaną (czyli tą, która będzie płacić alimenty). Osoby małoletnie lub ubezwłasnowolnione są reprezentowane przez swoich przedstawicieli ustawowych, czyli: rodziców, opiekunów lub kuratorów. Następnie należy ustalić oczekiwaną kwotę. W pozwie alimentacyjnym powinna zostać ujęta kwota ratalna, np. konkretna kwota miesięczna, jak również ewentualnie kwota tytułem niezaspokojonych potrzeb uprawnionego z czasu przed wniesieniem powództwa o alimenty. Warto pamiętać o podaniu tzw. wartości przedmiotu sporu. W sprawach alimentacyjnych określa się ją jako roczną kwotę oczekiwanych alimentów.

W dalszej części powinno pojawić się uzasadnienie żądań. Można przykładowo zaznaczyć,   że uprawniony jest dzieckiem zobowiązanego, a także pokrótce opisać, skąd wzięła się wysokość żądanej kwoty. Można także wyjaśnić, że zobowiązany uchylał się od przekazywania lub przekazywał w kwocie nieodpowiedniej alimenty na rzecz uprawnionego. Poza tym należy wykazać wydatki wiążące się z utrzymaniem osoby uprawnionej, a w dalszej części związane z utrzymaniem rodziny i samego siebie. Przydatne jest określenie – w miarę możliwości – aktualnego stanu finansów zobowiązanego wraz ze wskazaniem jego miejsce pracy, czy kosztownych rzeczy, które posiada, np. samochodu. Pomocne jest również przedłożenie przed sądem wydatków w formie faktur, czy potwierdzeń przelewów bankowych jako dowodu na ponoszone wydatki.