Ubezwłasnowolnienie to jedno z najdalej idących ograniczeń w zakresie zdolności do czynności prawnych. Ma ono chronić osobę, która nie jest w stanie samodzielnie kierować swoim postępowaniem — z powodu wieku, choroby psychicznej, zaburzeń czy uzależnienia.
Ale czy taka osoba może w ogóle zawrzeć umowę?
Odpowiedź nie jest jednoznaczna — zależy od rodzaju ubezwłasnowolnienia i rodzaju czynności prawnej.

Czym jest zdolność do czynności prawnych?

Zgodnie z art. 11 Kodeksu cywilnego, pełną zdolność do czynności prawnych nabywa osoba fizyczna z chwilą ukończenia 18 lat (lub wcześniej – przez zawarcie małżeństwa).
Zdolność do czynności prawnych oznacza możność samodzielnego dokonywania czynności prawnych, czyli np. zawierania umów, zaciągania zobowiązań, przyjmowania darowizn itp.

Jeśli ktoś tej zdolności nie ma albo ma ją ograniczoną, to jego oświadczenia woli mogą być nieważne lub wymagają zgody opiekuna/kuratora.

Dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia

Prawo cywilne rozróżnia dwa typy ubezwłasnowolnienia (art. 13–16 k.c.):

Ubezwłasnowolnienie całkowite (art. 13 k.c.)

Stosowane wobec osoby, która nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem (np. z powodu choroby psychicznej, demencji, głębokiego upośledzenia).
Dla osoby tej ustanawia się opiekuna, który działa w jej imieniu.

Ubezwłasnowolnienie częściowe (art. 16 k.c.)

Dotyczy osoby, która wymaga pomocy w prowadzeniu swoich spraw, ale może w pewnym zakresie działać samodzielnie.
Dla takiej osoby ustanawia się kuratora, który nadzoruje i wspiera w czynnościach prawnych.

Czy osoba ubezwłasnowolniona może zawrzeć umowę?

Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie

Nie ma zdolności do czynności prawnych (art. 12 k.c.), co oznacza, że:

• nie może skutecznie zawrzeć żadnej umowy,
• czynność prawna dokonana przez taką osobę jest nieważna z mocy prawa (art. 14 § 1 k.c.).

Wyjątek: drobne, bieżące sprawy życia codziennego (np. zakup biletu, chleba, kawy).
Takie czynności są ważne z chwilą ich wykonania (art. 14 § 2 k.c.), o ile nie prowadzą do rażącego pokrzywdzenia tej osoby.

Osoba ubezwłasnowolniona częściowo

Ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych (art. 15 k.c.), co oznacza, że:

• może zawierać drobne umowy życia codziennego samodzielnie,
• może też dokonywać czynności, które nie pociągają za sobą istotnych skutków majątkowych,
• w innych przypadkach wymagana jest zgoda kuratora (art. 17 k.c.).

Jeśli osoba zawrze umowę bez takiej zgody, czynność jest „zawieszona” – staje się ważna dopiero po potwierdzeniu przez kuratora (art. 18 § 1 k.c.).
Brak potwierdzenia = nieważność.

Co może zrobić opiekun lub kurator?

• Opiekun (przy ubezwłasnowolnieniu całkowitym) działa w imieniu podopiecznego, np. podpisuje umowy, reprezentuje przed sądami.
• Kurator (przy ubezwłasnowolnieniu częściowym) współdziała z osobą ubezwłasnowolnioną – udziela zgody, nadzoruje decyzje.

W obu przypadkach w razie ważniejszych czynności (np. sprzedaż nieruchomości) często potrzebna jest także zgoda sądu opiekuńczego (art. 156 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).

Podsumowanie

Osoba ubezwłasnowolniona może zawrzeć umowę tylko w bardzo ograniczonym zakresie:

• przy ubezwłasnowolnieniu całkowitym – tylko drobne umowy życia codziennego,
• przy ubezwłasnowolnieniu częściowym – umowy proste lub takie, na które zgodzi się kurator.

Każda inna czynność prawna dokonana bez wymaganej zgody jest nieważna.
Ubezwłasnowolnienie chroni więc osobę, której stan psychiczny uniemożliwia samodzielne działanie – ale też zapobiega wykorzystywaniu jej przez innych.