1. Wprowadzenie

Instytucja kary umownej stanowi jedno z najczęściej stosowanych w praktyce zabezpieczeń należytego wykonania zobowiązań umownych. Jej celem jest wzmocnienie dyscypliny kontraktowej stron oraz uproszczenie procesu dochodzenia roszczeń w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. Jej podstawy prawne zostały uregulowane w art. 483–484 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2024 r., poz. 115, ze zm.).

2. Podstawa prawna kary umownej

Zgodnie z treścią art. 483 § 1 k.c.:

„Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna).”

Z powyższego przepisu wynika, iż kara umowna może zostać zastrzeżona wyłącznie w odniesieniu do zobowiązań niepieniężnych, takich jak wykonanie dzieła, dostarczenie towaru, czy świadczenie usług. Nie jest dopuszczalne zastrzeganie kary umownej dla zobowiązań polegających na zapłacie określonej kwoty pieniężnej.

W myśl art. 484 § 1 k.c.:

„W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej wysokości, bez względu na wysokość poniesionej szkody.”

Oznacza to, że wierzyciel, żądając zapłaty kary umownej, nie jest zobowiązany do wykazania szkody, a samo niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania stanowi wystarczającą przesłankę do dochodzenia roszczenia.

3. Miarkowanie kary umownej

Kodeks cywilny dopuszcza możliwość zmniejszenia (miarkowania) kary umownej przez sąd. Stosownie do treści art. 484 § 2 k.c.:

„Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane albo kara umowna jest rażąco wygórowana, dłużnik może żądać jej zmniejszenia.”

Oznacza to, iż sąd, dokonując oceny zasadności roszczenia, może obniżyć wysokość kary umownej, jeżeli uzna ją za nieproporcjonalną do rozmiaru naruszenia lub gdy dłużnik wykonał zobowiązanie w przeważającej części.

4. Zastrzeżenie dodatkowego odszkodowania

Zasadą jest, że wierzyciel nie może żądać odszkodowania przewyższającego wysokość kary umownej. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy strony w umowie wyraźnie zastrzegły taką możliwość. Druga część art. 484 § 1 k.c. stanowi bowiem:

„Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły.”

W praktyce zaleca się, aby w treści umowy zamieścić klauzulę o następującym brzmieniu:

„Zastrzeżenie kary umownej nie wyłącza prawa wierzyciela do dochodzenia odszkodowania przewyższającego jej wysokość.”

Tym samym wierzyciel uzyskuje szerszą ochronę w przypadku, gdy rzeczywista szkoda przekroczy kwotę określonej kary umownej.

5. Podsumowanie

Kara umowna stanowi skuteczne i powszechnie stosowane narzędzie zabezpieczenia wykonania zobowiązań. Jej prawidłowe uregulowanie w umowie pozwala uniknąć wielu sporów i uprościć proces dochodzenia roszczeń. W praktyce należy jednak pamiętać o kilku kluczowych zasadach:

• kara umowna może dotyczyć wyłącznie zobowiązań niepieniężnych,
• jej zapłata jest niezależna od wysokości szkody,
• w razie rażącego wygórowania sąd może dokonać jej miarkowania,
• strony mogą zastrzec możliwość dochodzenia odszkodowania przekraczającego wysokość kary.

Prawidłowe sformułowanie postanowień dotyczących kary umownej wymaga zatem ostrożności i znajomości przepisów prawa cywilnego.