Ustawa z dnia z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t. j.: Dz. U. z 2017 r. poz. 682; dalej: k.r.o.) wyróżnia dwa ustroje majątkowe: ustawowy i  umowny.

1. Wspólność ustawowa

Jeśli strony nie zawrą małżeńskiej umowy majątkowej przed ani w trakcie trwania małżeństwa to istnieje między nimi ustawowy ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej. Ustrój ten  trwać może bądź do zawarcia przez małżonków umowy majątkowej małżeńskiej, bądź orzeczenia przez sąd rozdzielności majątkowej między małżonkami, rozwodu lub separacji, bądź też do śmierci któregoś z małżonków. Założeniem ustawowego ustroju majątkowego jest istnienie majątku wspólnego małżonków oraz majątku osobistego każdego z nich.

O ustawowym ustroju majątkowym stanowi art. 31 §  1 k.r.o. Zgodnie z  jego treścią z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Co do zasady wspólność obejmuje wszystkie przedmioty, które małżonkowie nabyli w czasie trwania wspólności.

W praktyce zatem można mówić o trzech masach majątkowych:

• majątku wspólnym małżonków,
• majątku osobistym żony,
• majątku osobistym męża.

Art. 31 § 2 k.r.o. wymienia przykładowe składniki majątku wspólnego małżonków:

• pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;
• dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;
• środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków;
• kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w  40austawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2016 r. poz. 963 ze zm.).

Ponadto, do majątku wspólnego małżonków zaliczyć należy również wszystkie przedmioty zwykłego urządzenia domowego służące do użytku obojgu małżonkom, także w przypadku gdy zostały nabyte w drodze darowizny, zapisu czy dziedziczenia, chyba, że darczyńca, zapisodawca lub spadkodawca inaczej postanowił (art. 34 k.r.o.).

Natomiast do majątku osobistego każdego z małżonków pozostających w ustawowym ustroju majątkowym należą (art. 33 k.r.o.):

• przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej, tj. zwykle przed zawarciem małżeństwa,
• przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił,
• prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom,
• przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków,
• prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
• przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość,
• wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,
• przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków,
• prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,
• przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Wysokość udziału każdego z małżonków w majątku wspólnym

W trakcie trwania wspólności ustawowej (tj. zwykle w trakcie trwania małżeństwa) małżonkowie nie mogą domagać się podziału majątku wspólnego (art. 35 zd. 1 k.r.o.). Jest to możliwe w czasie trwania małżeństwa jedynie w razie ustanowienia rozdzielności majątkowej między małżonkami, w tym zawarcia małżeńskiej umowy majątkowej.

Zgodnie z ar. 43 §  1 k.r.o.   udziały każdego z małżonków w majątku wspólnym są równe. Dopiero po ustaniu wspólności każdy z małżonków może złożyć wniosek o podział zgromadzonego majątku wspólnego. Jeżeli małżonkowie są zgodni co do tego, w jaki sposób podzielić zgromadzone dobra, mogą dokonać podziału w formie umowy. W innym przypadku sąd na wniosek jednego z nich dokonuje podziału co do zasady, przyjmując za podstawę ich równe udziały w majątku. Jednakże wg ar. 43 §  2 k.r.o.  z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Spadkobiercy małżonka mogą wystąpić z takim żądaniem tylko w wypadku, gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji.  Przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym.

Każdy z małżonków powinien także zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny (art. 45 § 1 k.r.o.).

Co do zasady od chwili ustania wspólności ustawowej do majątku, a do podziału tego majątku stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku (art. 46 k.r.o.).

2. Umowne ustroje majątkowe:

Małżonkowie mogą:

• rozszerzyć albo ograniczyć wspólność ustawową,
• ustanowić rozdzielność majątkową,
• ustanowić rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków w drodze umowy.

Umowa majątkowa małżeńska powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Może być zmieniona albo rozwiązana. W razie jej rozwiązania w czasie trwania małżeństwa, powstaje między małżonkami wspólność ustawowa, chyba że strony postanowiły inaczej (art. 47 k.r.o.).

Co istotne, zgodnie z art. 47(1) k.r.o.: „Małżonek może powoływać się względem innych osób na umowę majątkową małżeńską, gdy jej zawarcie oraz rodzaj były tym osobom wiadome.”

2a. Umowna wspólność majątkowa

Punktem wyjścia do tej umowy małżeńskiej majątkowej jest wspólność ustawowa. Polega na bowiem rozszerzeniu lub ograniczeniu ustawowej wspólności majątkowej małżeńską umową majątkową. Stosuje się do niej co do zasady odpowiednio przepisy o wspólności ustawowej.

Art. 49 § 1 k.r.o. ustanawia jednak ograniczenia umownej wspólności majątkowej stanowiąc, że nie można przez umowę majątkową małżeńską rozszerzyć wspólności na:

• przedmioty majątkowe, które przypadną małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny,
• prawa majątkowe, które wynikają ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom,
• prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
• wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, o ile nie wchodzą one do wspólności ustawowej, jak również wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
• niewymagalne jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków

2b. Rozdzielność majątkowa

W przypadku ustroju rozdzielności majątkowej każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem umowy, jak i majątek nabyty później oraz zarządza samodzielnie swoim majątkiem.

Umowa ustanawiająca ustrój rozdzielności majątkowej powoduje, że zamiast trzech mas majątkowych (majątek wspólny, majątek osobisty żony, majątek osobisty męża) w małżeństwie funkcjonują tylko dwa majątki: osobisty żony i osobisty męża.

Jeżeli np. majątki osobiste są wykorzystywane do zaspokajania potrzeb rodziny, a nawet traktowane jako wspólność, prawnie pozostają wyodrębnione. Zawarcie umowy wprowadzającej ustrój rozdzielności majątkowej nie wyłącza możliwości wspólnego nabywania przez małżonków przedmiotów majątkowych. Jeżeli nabyte zostaną rzeczy, staną się one przedmiotem współwłasności i do majątku osobistego każdego z małżonków wejdzie udział we współwłasności, jeżeli natomiast nabyte zostaną prawa względne (wierzytelności), sytuację prawną małżonków kształtują przepisy Kodeksu cywilnego regulujące wielość wierzycieli (art. 379 i n. ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz. U. z 2019 r. poz. 1145;dalej: k.c.).

W uproszczeniu można zatem stwierdzić, że w ustroju rozdzielności majątkowej nie występuje majątek wspólny małżonków.

Dla umownego ustanowienia ustroju rozdzielności majątkowej między małżonkami nie jest wymagane spełnienie żadnych ustawowych przesłanek. Wprowadzenie tego ustroju majątkowego może nastąpić zarówno przed zawarciem małżeństwa, jak i w dowolnym momencie jego trwania. Niezbędna jest tylko zgodna wola małżonków oraz odpowiednia forma (aktu notarialnego). Chwila zawarcia umowy majątkowej wprowadzającej ustrój rozdzielności majątkowej ma oczywiście znaczenie dla określenia składu majątków osobistych. Inaczej jest przy sądowym ustanawianiu ustroju rozdzielności majątkowej, które wymaga ziszczenia przesłanki ważnych powodów (art. 52 k.r.o.).

Jeżeli umowa majątkowa małżeńska została zawarta przez nupturientów, po zawarciu małżeństwa majątek wspólny w ogóle nie powstanie – jedynie majątki osobiste. W ich skład wejdą przedmioty majątkowe nabyte przed zawarciem małżeństwa oraz przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania małżeństwa. Jeżeli umowa majątkowa zostaje zawarta w czasie trwania małżeństwa, majątek wspólny małżeński przestaje istnieć; ulega przekształceniu we wspólność, w której udziały małżonków są – co do zasady – równe.

W umowie wprowadzającej ustrój rozdzielności majątkowej małżonkowie mogą dokonać podziału majątku objętego wcześniej wspólnością majątkową małżeńską. Wówczas do ich majątków osobistych wejdą konkretne przedmioty majątkowe, które przypadły każdemu z małżonków w wyniku dokonanego działu.

W umowie majątkowej małżeńskiej możliwe jest także ustalenie nierównych udziałów w majątku objętym wcześniej wspólnością majątkową małżeńską oraz dokonanie rozliczeń z tytułu nakładów poczynionych wcześniej z majątku wspólnego na majątki osobiste oraz z majątków osobistych na majątek wspólny, jak też rozliczenie spłaconych długów.

Ustanowienie rozdzielności majątkowej pozostaje także bez wpływu na obowiązywanie przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego normujących stosunki majątkowe małżonków niezależnie do istniejącego między nimi ustroju majątkowego (chodzi o art. 27–30 k.r.o. – obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, solidarna odpowiedzialność obojga małżonków za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny i inne).

Umowa majątkowa małżeńska wprowadzająca rozdzielność majątkową będzie skuteczna względem masy upadłości tylko wtedy, gdy została zawarta co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości jednego z małżonków (art. 126 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe, Dz. U. z 2019 r. poz. 498).

2c. Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków

Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków to ustrój, który w okresie jego trwania nie różni się od ustroju rozdzielności majątkowej. Dopiero jego ustanie prowadzi do powstania obowiązku dokonania podziału dorobku. Ustrój ten opiera się na założeniu, że małżonkowie w równym stopniu powinni korzystać z powiększenia się majątku w okresie trwania małżeństwa, nawet jeżeli samodzielnie zarządzali swoimi masami majątkowymi w czasie trwania tego ustroju majątkowego.

Dorobkiem każdego z małżonków jest wzrost wartości jego majątku po zawarciu umowy majątkowej (art. 51(3) § 1 k.r.o.), a więc wartość, o jaką wzrósł majątek osobisty każdego z małżonków pomiędzy wprowadzeniem ustroju rozdzielności z wyrównaniem dorobków a jego ustaniem.

Wzrost wartości majątku oznacza zwiększenie się wartości jego aktywów. Przyjmuje się, że pasywa obciążające majątek pozostają bez wpływu na wielkość powstałego dorobku.

Jeżeli umowa majątkowa nie stanowi inaczej, przy obliczaniu dorobków pomija się przedmioty majątkowe nabyte przed zawarciem umowy majątkowej i wymienione w art. 33 pkt 2, 5-7, 9 oraz przedmioty nabyte w zamian za nie (tj. większość przedmiotów nie wchodzących w skład majątku wspólnego małżonków w ustroju ustawowym), natomiast dolicza się wartość:

• darowizn dokonanych przez jednego z małżonków, z wyłączeniem darowizn na rzecz wspólnych zstępnych małżonków oraz drobnych zwyczajowo przyjętych darowizn na rzecz innych osób,
• usług świadczonych osobiście przez jednego z małżonków na rzecz majątku drugiego małżonka,
• nakładów i wydatków na majątek jednego małżonka z majątku drugiego małżonka.

Dorobek oblicza się według stanu majątku z chwili ustania rozdzielności majątkowej i według cen z chwili rozliczenia (art. 51(3) § 3 k.r.o.)- ten sposób obliczania dorobku ma charakter bezwzględnie obowiązujący.

Obliczenia dorobku dokonuje się w ten sposób, że ustala się skład majątku istniejący w chwili zawarcia umowy majątkowej (lub wejścia w życie jej postanowień, jeżeli umowa została zawarta przed zawarciem małżeństwa albo zawarto w niej warunek zawieszający lub termin początkowy) oraz skład majątku istniejący w chwili ustania rozdzielności z wyrównaniem dorobków. Następnie oblicza się wartość przedmiotów majątkowych wchodzących w skład majątku według cen z chwili rozliczenia i porównuje obie te wartości. Jeżeli po odjęciu od wartości majątku z chwili rozliczania wartości majątku z chwili ustania rozdzielności uzyska się wartość dodatnią, stanowi ona dorobek danego małżonka.

Po ustaniu rozdzielności majątkowej małżonek, którego dorobek jest mniejszy niż dorobek drugiego małżonka, może żądać wyrównania dorobków przez zapłatę lub przeniesienie prawa. Z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobków. Wyrównanie dorobków może nastąpić w drodze zawarcia przez małżonków umowy. Powinny się w niej znaleźć ustalenia wartości dorobków obojga małżonków oraz sposób wyrównania dysproporcji. Umowa może zostać zawarta w formie dowolnej, chyba że ma nastąpić przeniesienie prawa, wymagające zachowania formy szczególnej. W razie braku porozumienia między stronami co do sposobu lub wysokości wyrównania, rozstrzyga sąd. Wobec braku podstawy prawnej dla sądowego wyrównania dorobków właściwy jest tryb procesu (art. 13 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. z 2018 r. poz. 1360; dalej: k.p.c.). Sąd rozpoznaje żądanie w postępowaniu procesowym. Orzeczenie ma charakter kształtujący, gdyż zmienia wielkość istniejącego obowiązku wyrównania. Zakres zmniejszenia należy określić ułamkiem (obowiązek ulega zmniejszeniu o 1/2, o 4/5 itp.). Obowiązek rozliczenia dorobków może być zmniejszony do rozmiarów symbolicznych, natomiast nie wydaje się możliwe, aby sąd mógł go całkowicie wyłączyć.

Zmniejszenie obowiązku wyrównania dorobków może nastąpić, gdy przemawiają za tym ważne powody. Wystąpienie ważnych powodów ocenia sąd, biorąc pod uwagę okoliczności konkretnej sprawy. Najogólniej można stwierdzić, że ważne powody wystąpią, gdy zachowanie jednego z małżonków ma charakter naganny i obciążenie drugiego małżonka obowiązkiem wyrównania dorobków byłoby postrzegane jako wysoce niesprawiedliwe. Nie można natomiast przyjąć istnienia ważnych powodów, gdy dysproporcje w wartości dorobków obojga małżonków są wynikiem choroby jednego z nich, ale także np. wynikiem nietrafionych decyzji inwestycyjnych.

Prawo domagania się wyrównania dorobków ma charakter majątkowy oraz postać roszczenia. Podobnie zatem jak inne roszczenia majątkowe podlega przedawnieniu zgodnie z ogólnymi zasadami. Wobec braku przepisu szczególnego roszczenie takie podlega przedawnieniu z upływem terminu sześcioletniego (art. 118 k.c.). Termin przedawnienia liczy się od chwili ustania ustroju rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków, gdyż w tym momencie roszczenie staje się wymagalne (art. 120 § 1 k.c.). Jeżeli jednak ustrój rozdzielności majątkowej ustał w wyniku zmiany lub rozwiązania umowy majątkowej małżeńskiej, a samo małżeństwo trwa nadal, bieg terminu nie rozpoczyna się zgodnie z art. 121 pkt 3 k.c.

Odmiennie od wspólności ustawowej uregulowane zostały kwestie wyrównania dorobków (i ustalenia udziału w majątku wspólnym) na wypadek śmierci jednego z małżonków. Zgodnie z art. 43 § 2 zd. 2 k.r.o. w przypadku ustroju ustawowego spadkobiercy małżonka mogą wystąpić z żądaniem ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku tylko w wypadku, gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji. W przypadku ustroju rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków zasadą jest, że w razie śmierci jednego z małżonków, wyrównanie dorobków następuje między jego spadkobiercami a małżonkiem pozostałym przy życiu. Spadkobiercy małżonka mogą wystąpić z żądaniem zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobków tylko wtedy, gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji.