Przepisy europejskie

Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz.U.1993.61.284) odnosi się do mocy obowiązującej oraz wykonania wyroków w art. 46. Zgodnie z nim:

Wysokie Układające się Strony zobowiązują się do przestrzegania ostatecznego wyroku Trybunału we wszystkich sprawach, w których są stronami.

Powyższe oznacza, iż każde z państw europejskich, które jest stroną Konwencji, jest zobowiązane przestrzegać wynikających z niej norm, które zmierzają do zagwarantowania niektórych praw wymienionych w Powszechnej Deklaracji. Nad wykonaniem ostatecznego wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej: ETPC) czuwa Komitet Ministrów.

Pamiętać jednak należy, iż kompetencję do uchylenia prawomocnej decyzji oraz wyroku krajowego mają wyłącznie organy krajowe, ETPC nie ma takiej możliwości. Czy wobec stwierdzenia przez ETPC naruszenia praw przez państwo członkowskie istnieje podstawa do wznowienia prawomocnie zakończonego postępowania?

Przepisy krajowe

1. Postępowanie karne – art. 540 § 3 k.p.k.

Postępowanie wznawia się na korzyść oskarżonego, gdy potrzeba taka wynika z rozstrzygnięcia organu międzynarodowego działającego na mocy umowy międzynarodowej ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską.

Stanowisko potwierdzające możliwość wznowienia postępowania karnego na podstawie wyroku ETPC przedstawił Sąd Najwyższy w uchwale siedmiu sędziów z dnia 26 czerwca 2014 r., sygn. akt I KZP 14/14: „Potrzeba” wznowienia postępowania, o której mowa w art. 540 § 3 k.p.k., może dotyczyć nie tylko postępowania w sprawie, do której odnosi się rozstrzygnięcie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka o naruszeniu Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, ale także do innych postępowań karnych, w których zaistniało naruszenie postanowień Konwencji tożsame w układzie okoliczności faktycznoprawnych do stwierdzonego w orzeczeniu tego Trybunału wydanym przeciwko Polsce.

W przypadku postępowania karnego istotne jest, iż jego wznowienie na omawianej podstawie, może nastąpić wyłącznie na korzyść oskarżonego, nie może więc pogorszyć jego sytuacji.

2. Postępowanie cywilne

Wśród przepisów postępowania cywilnego nie można odnaleźć podstawy do jego wznowienia na podstawie wyroku ETPC. Pojawiają się różne stanowiska co do tej kwestii, a wskazane zagadnienie rozstrzygane było kilkukrotnie przez Sąd Najwyższy. Dominującym poglądem jest zaprzeczenie możliwości wykorzystania wyroku ETPC jako przesłanki do wznowienia postępowania cywilnego.

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2005 r., sygn. akt V CO 16/05. Nieważność postępowania, na którą powołuje się skarżący (skarga o wznowienie postępowania oparta została na podstawie art. 399 k.p.c. oraz art. 401 k.p.c.), stanowi podstawę skargi o wznowienie postępowania, jeżeli spowodowane zostało jedną z okoliczności, o których mowa w art. 401 pkt 1 i 2 k.p.c. Orzeczenie Trybunału nie stanowi żadnej z nich.

Uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 2010 r., sygn. akt III CZP 16/10. Ostateczny wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w którym stwierdzono naruszenie prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd, zagwarantowanego w art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej dnia 4 listopada 1950 r. w Rzymie (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.), nie stanowi podstawy wznowienia postępowania cywilnego.

Odmienne stanowisko przedstawił Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 17 kwietnia 2007 r. I PZ 5/07. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka uznający, że doszło do naruszenia prawa strony do rzetelnego procesu sądowego, gwarantowanego przez art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.), może stanowić okoliczność uzasadniającą wznowienie postępowania z powodu jego nieważności (art. 401 pkt 2 k.p.c.), także wówczas, gdy postępowanie nie zakończyło się wyrokiem, lecz postanowieniem o charakterze formalnym.

3. Postępowanie administracyjnosądowe – art. 272 § 3 ustawy Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi

Można żądać wznowienia postępowania również w przypadku, gdy potrzeba taka wynika z rozstrzygnięcia organu międzynarodowego działającego na podstawie umowy międzynarodowej ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską.

W tym przypadku omawiana kwestia jest wprost wskazana w ustawie. Wznowienie postępowania wnosi się w terminie trzech miesięcy od dnia doręczenia stronie lub jej pełnomocnikowi rozstrzygnięcia organu międzynarodowego.

4. Postępowanie administracyjne – rozdział 12 k.p.a. oraz postępowanie podatkowe – art. 240 Ordynacji podatkowej

Wymienione ustawy podobnie jak k.p.c., nie odnoszą się do możliwości wznowienia prawomocnie zakończonego postępowania administracyjnego, w tym również podatkowego, na podstawie wyroku ETPC. Uznać więc należy, iż w tym zakresie nie mamy możliwości żądania wznowienia.