Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego z 4 lipca 2019 roku – podsumowanie najważniejszych zmian
Na skutek podpisanej przez Prezydenta w dniu 24 lipca 2019 roku ustawy z dnia 4 lipca 2019 roku o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, czeka nas rewolucja w zakresie procedury cywilnej. Nowelizacja nie ominęła również przepisów określających wysokość opłat sądowych, które ulegną znacznemu podwyższeniu. W założeniu uchwalone zmiany mają skutkować skróceniem czasu trwania postępowań oraz usprawnieniem ich przebiegu. Przyjrzymy się najważniejszym punktom nowelizacji.
Zmianie uległy przepisy regulujące właściwość przemienną sądu: a) wyłączając możliwość jej zastosowania w sprawach przeciwko konsumentom, b) rozszerzając możliwość jej zastosowania do spraw ochrony dóbr osobistych naruszonych przy wykorzystaniu środków masowego przekazu oraz w sprawach o roszczenia wynikające z czynności bankowej (możliwe będzie wytoczenie powództwa przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania lub siedziby powoda), c) dodając definicję legalną miejsca wykonania umowy. Rozszerzona została jednocześnie właściwość wyłączną sądu, która obejmie enumeratywnie wskazane w kodeksie cywilnym roszczenia dotyczące ochrony prawa własności, o ile związane są z nieruchomością.
Zmienione zostały zapisy w zakresie wymogów pisma przygotowawczego poprzez zobowiązanie wnoszącej je strony do wyszczególnienia, które fakty przyznaje, a którym zaprzecza. Praktyka pokaże czy stanie się to remedium na nadużywanie sformułowania: „Strona zaprzecza wszystkim faktom, których istnienia w treści niniejszego pisma wyraźnie nie przyznaje”.
Nowelizacja nie ominęła zasad dokonywania doręczeń. Zmianą która zasługuje na pozytywną ocenę jest umożliwienie przesyłania pism doręczanych sobie wzajemnie między profesjonalnymi pełnomocnikami, wyłącznie w postaci elektronicznej, jeżeli pełnomocnicy złożą sądowi zgodne oświadczenia w tym zakresie i podadzą do wiadomości sądu używane dane kontaktowe takie jak adres poczty elektronicznej lub numer faksu. Oświadczenia w powyższym przedmiocie nie podlegają odwołaniu, a odstąpienie od tego sposobu doręczania sąd zarządza wyłącznie w uzasadnionych przypadkach. Nowością jest też doręczanie pozwanemu pism za pośrednictwem komornika. Nowa regulacja przewiduje, że jeżeli pozwany, pomimo powtórzenia zawiadomienia, nie odebrał pozwu lub innego pisma procesowego wywołującego potrzebę podjęcia obrony jego praw, a w sprawie nie doręczono mu wcześniej żadnego pisma w sposób przewidziany w KPC i nie ma zastosowania przepis szczególny przewidujący skutek doręczenia, przewodniczący zawiadamia o tym powoda, przesyłając mu przy tym odpis pisma dla pozwanego i zobowiązując do doręczenia tego pisma pozwanemu za pośrednictwem komornika. Powód, w terminie dwóch miesięcy od doręczenia mu powyższego zobowiązania, składa do akt potwierdzenie doręczenia pisma pozwanemu przez komornika albo zwraca pismo i wskazuje aktualny adres pozwanego lub dowód, że pozwany przebywa pod adresem wskazanym w pozwie. Po bezskutecznym upływie terminu dwóch miesięcy sąd może zawiesić postępowanie. Koszt doręczenia pisma przez komornika na jeden adres to 60 złotych, ewentualnie powiększony o dalsze 40 zł w przypadku zlecenia komornikowi czynności zmierzających do ustalenia aktualnego adresu zamieszkania adresata.
W zakresie posiedzeń sądowych, komentowana nowelizacja znosi wymóg uzyskiwania zezwolenia sądu na utrwalanie przez strony lub uczestników postępowania ich przebiegu i innych czynności sądowych, przy których są obecni za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk. Konieczne jednak będzie uprzedzenie sądu o zamiarze utrwalania. Sąd zakazuje nagrywania, gdy posiedzenie lub jego część odbywają się przy drzwiach zamkniętych lub sprzeciwia się temu wzgląd na prawidłowość postępowania. Zmieniony został również przepis normujący składanie zastrzeżeń do protokołu, wskazujących na uchybienia przez sąd przepisom postępowania. Takie zastrzeżenie będzie można zgłosić najpóźniej na kolejnym posiedzeniu, a negatywne skutki niezgłoszenia zastrzeżenia w postaci braku możliwości powoływania się na nie w dalszym toku postępowania, będą dotyczyły tylko profesjonalnych pełnomocników. Nowym ułatwieniem procesowym jest też umożliwienie wysłuchania stron lub innych osób poprzez wyznaczenie im przez sąd terminu na zajęcie stanowiska na piśmie lub za pomocą środków porozumiewania się na odległość, o ile dają one pewność co do osoby składającej oświadczenie. Przewidziano także możliwość złożenia przez świadka zeznań na piśmie, jeżeli sąd tak postanowi.
Dodany został nowy rozdział dotyczący organizacji postępowania, w którym szczegółowo uregulowano zasady wnoszenia odpowiedzi na pozew, obowiązku informowania stron o przepisach procesowych, wyznaczania i przeprowadzania posiedzenia przygotowawczego, w tym sporządzenia planu rozprawy, a także prekluzji dowodowej.
Istotną zmianą jest także odstąpienie od obowiązku stosowania formularzy w postępowaniu procesowym, pozostawiając takie rozwiązanie w postępowaniach nieprocesowych.
Nowelizacja skraca okresy, po których sąd umorzy postępowanie zawieszone z przyczyn braku aktywności stron procesowych (z roku do trzech miesięcy) oraz zawieszone na ich zgodny wniosek (z roku do sześciu miesięcy). Postępowanie zawieszone z powodu braku organów uprawnionych do reprezentacji danego podmiotu zostanie zaś umorzone po upływie lat dwóch.
Ustawa wprowadza też ograniczenie możliwości podnoszenia zarzutu potrącenia, co ma w intencji ustawy zapobiegać nadużywaniu tego zarzutu. Zgodnie z wprowadzoną przez ustawę zasadą, podstawą zarzutu potrącenia ma być tylko taka wierzytelność pozwanego, która jest niesporna lub udowodniona dokumentem nie pochodzącym wyłącznie od pozwanego, a jeżeli te wymogi nie są spełnione – to tylko wierzytelność powstała z tego samego stosunku prawnego, co wierzytelność dochodzona pozwem.
Nie bez powodu wprowadzona została definicja nadużycia prawa procesowego, zgodnie z którą z uprawnienia przewidzianego w przepisach postępowania stronom i uczestnikom postępowania nie wolno czynić użytku niezgodnego z celem, dla którego je ustanowiono. W przypadku, gdy sąd stwierdzi taką okoliczność, może w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie: 1) stronę nadużywającą skazać na grzywnę, 2) niezależnie od wyniku sprawy, odpowiednio do spowodowanej nadużyciem zwłoki w postępowaniu, włożyć na stronę nadużywającą obowiązek zwrotu kosztów procesu w części większej niż wskazywałby na to wynik sprawy, a nawet zwrotu całości kosztów; a dodatkowo – na wniosek strony przeciwnej: 3) przyznać od strony nadużywającej podwyższone koszty procesu (nie więcej jednak niż dwukrotnie), 4) podwyższyć stopę zasądzonych odsetek (nie więcej niż dwukrotnie, przy czym nie znajdują tu zastosowania przepisy o maksymalnej dopuszczalnej wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie).
Zmianą, na którą trzeba zwrócić uwagę jest też znany już z postępowania karnego, wymóg określenia we wniosku o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia wyroku, czy uzasadnienie ma dotyczyć całości wyroku czy jego części, w szczególności poszczególnych objętych nim rozstrzygnięć. Pisemne uzasadnienie zostanie sporządzone tylko w zakresie wskazanym we wniosku.
Nowelizacji uległy również niektóre przepisy dotyczące środków zaskarżenia. Dodane zostały nowe wymogi apelacji: 1) w zarzutach co do podstawy faktycznej rozstrzygnięcia należy wskazać fakty ustalone przez sąd pierwszej instancji niezgodne z rzeczywistym stanem rzeczy lub istotne dla rozstrzygnięcia fakty nieustalone przez sąd pierwszej instancji, 2) powołując fakt wykazany dowodem utrwalonym za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk, należy oznaczyć część zapisu tego faktu. Ustawa przewiduje, że tzw. postępowanie międzyinstancyjne dotyczące kontroli formalnej apelacji zostaje przeniesione w całości do sądu odwoławczego. Zmieniono jednocześnie tryb rozpoznania apelacji, umożliwiając sądowi drugiej instancji rozpoznanie sprawy na posiedzeniu niejawnym, jeżeli przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne. Rozpoznanie apelacji na posiedzeniu niejawnym będzie jednak niedopuszczalne, jeżeli strona w apelacji lub odpowiedzi na apelację złożyła wniosek o przeprowadzenie rozprawy, chyba że cofnięto pozew lub apelację albo zachodzi nieważność postępowania. Zmiany dotyczą też zażaleń, które w zależności od ich przedmiotu będą rozpoznawane przez sąd drugiej instancji lub inny skład sądu pierwszej instancji. Jako niedopuszczalne uznano wnoszenie zażaleń jedynie dla zwłoki w postępowaniu, za które uważa się: 1) drugie i dalsze zażalenie wniesione przez tę samą stronę na to samo postanowienie, 2) zażalenie na postanowienie wydane w wyniku czynności wywołanych wniesieniem przez tę samą stronę wcześniejszego zażalenia – chyba, że okoliczności sprawy wykluczają tę ocenę. Zażalenie takie pozostawia się w aktach sprawy bez żadnych dalszych czynności.
Nowym rozwiązaniem jest też zasądzanie zwrotu kosztów procesu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie w ich zapłacie, co do zasady – za czas od dnia uprawomocnienia się orzeczenia, którym je zasądzono, do dnia zapłaty. W szczególnie uzasadnionych przypadkach, na wniosek strony, która w toku postępowania poniosła szczególnie wysoki wydatek podlegający zwrotowi, sąd może przyznać też odsetki od kwoty równej temu wydatkowi za czas od dnia jego poniesienia do dnia zapłaty. Zostały również wprowadzone dodatkowe przesłanki możliwości obciążenia strony kosztami postępowania w wyniku jej niesumiennego postępowania, tj. gdy pomimo wezwania do osobistego stawiennictwa nie stawiła się w celu udziału w czynności sądu lub na posiedzeniu mediacyjnym, na które wyraziła wcześniej zgodę, a nie usprawiedliwiła swojego niestawiennictwa.
Nowelizacja przywraca odrębne postępowanie w sprawach gospodarczych.
W ramach tego postępowania będzie obowiązywał większy rygoryzm, gdyż priorytetem ma być szybkie rozstrzygnięcie sprawy. Na wniosek strony, która nie jest przedsiębiorcą lub jest przedsiębiorcą będącym osobą fizyczną sąd rozpoznaje sprawę z pominięciem przepisów o postępowaniu w sprawach gospodarczych. Żądanie takie będzie wiążące dla sądu, a jego konsekwencją będzie rozpoznanie sprawy przez sąd gospodarczy, ale bez stosowania przepisów o postępowaniu gospodarczym. Zaostrzenie rygorów postępowania w sprawach gospodarczych będzie w szczególności polegało na skróceniu terminów i ograniczeniu możliwości dysponowania sprawą. Ustawa wprowadza też zasadę, iż w zakresie postępowania w sprawach gospodarczych dowód z zeznań świadków sąd może dopuścić jedynie wtedy, gdy po wyczerpaniu innych środków dowodowych lub w ich braku pozostały niewyjaśnione fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Nowym rozwiązaniem w zakresie wprowadzanych regulacji dotyczących postępowania w sprawach gospodarczych jest instytucja umowy dowodowej, mocą której strony mogą umówić się o wyłączenie określonych dowodów w postępowaniu w sprawie z określonego stosunku prawnego powstałego na podstawie umowy.
Rozszerzeniu uległy przepisy o wydawaniu wyroków zaocznych, przewidując, obok obligatoryjnych przesłanek wydania wyroku zaocznego, również możliwość wydania go na posiedzeniu niejawnym, gdy pozwany w wyznaczonym terminie nie złożył odpowiedzi na pozew. Wprowadzono także zmiany w innych postępowaniach odrębnych takich jak: nakazowe (np. poprzez usunięcie niektórych podstaw wydania nakazu zapłaty) i upominawcze, elektroniczne postępowanie upominawcze oraz postępowanie uproszczone, a także pozostałe, w tym postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych.
Nowelizacja przewiduje zmiany również w 8 innych ustawach, w tym w ustawie z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, w której m.in.:
– wprowadzono opłatę w wysokości 100 zł za wniosek o sporządzenie uzasadnienia i doręczenie orzeczenia, przy czym w przypadku, gdy zostanie następnie wywiedziony środek zaskarżenia, uiszczona opłata będzie podlegała zaliczeniu na poczet opłaty należnej od tego środka,
- wprowadzono odpłatność od oświadczenia o rozszerzeniu lub zmianie powództwa w sposób powodujący wzrost wartości przedmiotu sporu,
- zrezygnowano z odrębnego uregulowania opłat stałych w postępowaniu uproszczonym, przyjmując mechanizm opłat stałych we wszystkich sprawach o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu bądź też wartość przedmiotu zaskarżenia nie przekracza 20 000 zł (powyżej tej wartości będzie nadal pobierana opłata stosunkowa wynosząca 5% wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu zaskarżenia, ale nie przekraczająca 200 000 zł),
- wprowadzono zmiany wysokości opłat stałych, szczególnie tych najniższych, zastępując dotychczas obowiązujące różne stawki opłat w wysokości 30, 40, 50 czy 60 zł jednolitą stawką opłaty stałej w wysokości 100 zł,
- wprowadzono zasadę, iż w razie zwrotu opłaty w sytuacjach wskazanych w ustawie opłatę zwracaną obniża się o kwotę równą opłacie minimalnej, czyli 30 zł oraz znosi obowiązek zwracania nadpłaty ponad opłatę należną, jeżeli koszt jej zwrotu przewyższa jej wartość.
W zakresie zagadnień intertemporalnych, zasadą będzie stosowanie do spraw w toku ustawy nowej – z zachowaniem waloru prawnego czynności już dokonanych – z określonymi wyjątkami. We wskazanych w ustawie przypadkach, do czasu zakończenia postępowania w danej instancji, stosować się będzie przepisy w dotychczasowym brzmieniu. Dotyczą one m.in.: przepisów regulujących postępowanie z wnioskami o wyłączenie sędziego złożonych do dnia wejścia w życie niniejszej ustawy, przepisów regulujących postępowanie z zażaleniem, apelacją, skargą kasacyjną i skargą na czynność referendarza sądowego w postępowaniach zapoczątkowanych wniesieniem tych środków odwoławczych oraz przepisów ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Również do spraw wszczętych i niezakończonych nie stosuje się nowych regulacji dotyczących postępowania w sprawach gospodarczych oraz w sprawach w których wydano nakaz w postępowaniu upominawczym, rozpoznawanych w postępowaniu nakazowym lub w elektronicznym postępowaniu upominawczym do czasu zakończenia postępowania w danej instancji podlegają one rozpoznaniu zgodnie z przepisami dotychczasowymi. Poza wyjątkami określonymi w ustawie, nowelizacja wejdzie w życie po upływie 3 miesięcy dni od dnia ogłoszenia.