Polski ustawodawca ciągle pracuje na tym, aby wprowadzać legislacyjne ułatwienia dla osób stosujących Ustawę o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. z 2009 r. poz. 417). Niedawno weszła w życie nowelizacja Ustawy o prawach pacjenta, uzupełniona ponadto o zmiany w Ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. z 1997 r. poz. 152). Zmiana weszła w życie z dniem 9 lutego 2019 roku. Same zmiany mają poważny charakter, tak więc warto im się przyjrzeć.

Osoba bliska pacjentowi

Ustawa zmieniła definicję osoby bliskiej. Od 9 lutego 2019 roku za osobę bliską jest uznawany przez znowelizowane przepisy krewny drugiego stopnia, czyli np. brat lub siostra. Przepisy utrzymały wymóg traktowania osoby teściowej jako osoby bliskiej. A zatem osoba bliska to: małżonek, krewny do drugiego stopnia lub powinowaty do drugiego stopnia w linii prostej, przedstawiciel ustawowy, osoba pozostająca we wspólnym pożyciu lub osoba wskazana przez pacjenta (jak wymienia przepis art. 3 § 1 pkt 2 Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta).

Tajemnica informacji związanych z pacjentem

Pacjent zachowuje prawo do zachowania w tajemnicy przez osoby wykonujące zawód medyczny, w tym udzielające mu świadczeń zdrowotnych, informacji do niego się odnoszących, a uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu medycznego. Osoby wykonujące zawód medyczny muszą zachować w tajemnicy informacje o pacjencie, w szczególności związane ze stanem zdrowia pacjenta. Jest to reguła, która dotyczy zachowania tajemnicy przez osoby wykonujące zawód medyczny.

W świetle przepisów tajemnica nie obowiązuje, gdy:

• tak przewidują przepisy zawarte w innych ustawach,
• zachowanie tajemnicy może być źródłem niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób (są to sytuacje polegające na podejrzeniu roznoszenia przez pacjenta chorób zakaźnych i wiążą się z koniecznością zastosowania nadzoru epidemiologicznego),
• pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy zgadzają się na ujawnienie tajemnicy,
• wystąpiła potrzeba przekazania niezbędnych informacji o pacjencie odnoszących się do udzielenia świadczeń zdrowotnych innym osobom wykonującym zawód medyczny, czyli po prostu innym lekarzom.

Nowelizacja ustawy o prawach pacjenta stanowi, że w powyższych przypadkach ujawnienie tajemnicy może nastąpić „wyłącznie w niezbędnym zakresie“. W sytuacji, gdy pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyrażą zgodę na ujawnienie tajemnicy, może także zostać określony zakres ujawnienia tej tajemnicy.

Sprzeciw pacjenta – droga sądowa

Ustawa proklamuje nową instytucję prawną – jest to udzielany za życia sprzeciw pacjenta wobec ujawnienia tajemnicy po jego śmierci. Sprzeciw taki jest dołączany do dokumentacji medycznej, a sam pacjent powinien zostać poinformowany o następstwach takiego sprzeciwu. Sprzeciw pacjenta może zostać pominięty w toku drogi sądowej. Sąd może więc ujawnić informacje o pacjencie, jeżeli jest to niezbędne:

• celem dochodzenia roszczeń z tytułu odszkodowania lub zadośćuczynienia, czy z tytułu śmierci pacjenta,
• dla ochrony życia lub zdrowia osoby bliskiej.

Sąd ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego może także rozstrzygnąć możliwy spór pomiędzy osobami bliskimi – np. żoną i rodzicami zmarłego pacjenta w zakresie ujawnianej tajemnicy. Wniosek taki może zostać przedstawiony także przez lekarza (lub innego przedstawiciela zawodu medycznego), jeżeli posiada on wątpliwości, czy konkretna osoba może być traktowana jako osoba bliską pacjentowi. Postępowanie będzie odbywało się w trybie nieprocesowym, co skutkuje tym, że efektem będzie wydanie przez sąd postanowienia o ujawnieniu tajemnicy, lub też o odmowie jej ujawnienia.

Sąd w ramach takiego postępowania powinien uwzględnić następujące czynniki:

• interes uczestników postępowania,
• rzeczywistą więź osoby bliskiej ze zmarłym pacjentem,
• wolę zmarłego pacjenta,
• okoliczności wyrażenia sprzeciwu.

Udostępnianie dokumentacji medycznej

Zbliżone zasady mają zastosowanie do sprzeciwu pacjenta wobec udostępniania dokumentacji medycznej. Do tej pory dokumentacja medyczna była udostępniana osobie upoważnionej za życia przez pacjenta lub osobie, która była jego przedstawicielem ustawowym. Odtąd dokumentacja może zostać udostępniona także osobie bliskiej, co stanowi ważną zmianę.

Pacjent ma prawo do zachowania w tajemnicy przez osoby wykonujące zawód medyczny, w tym udzielające mu świadczeń zdrowotnych, informacji z nim związanych, a uzyskanych  w związku z wykonywaniem zawodu medycznego. W celu realizacji prawa osoby wykonujące zawód medyczny są obowiązane zachować w tajemnicy informacje związane z pacjentem, w szczególności ze stanem zdrowia pacjenta.

Osoby wykonujące zawód medyczny są związane tajemnicą również po śmierci pacjenta, chyba że zgodę na ujawnienie tajemnicy wyrazi osoba bliska. Osoba bliska wyrażająca zgodę odnośnie ujawnienia tajemnicy może określić zakres jej ujawnienia. Ważnym pozostaje, że osoba wykonująca zawód medyczny może złożyć wniosek do sądu także w przypadku uzasadnionych wątpliwości, czy osoba występująca o ujawnienie tajemnicy lub sprzeciwiająca się jej ujawnieniu jest osobą bliską. Sąd, który zgadza się na ujawnienie tajemnicy, może określić zakres jej ujawnienia.

Pacjent dysponuje prawem do wyrażenia zgody na zaproponowane leczenie lub zgłoszenie sprzeciwu. Może nie zgodzić się np. na zaproponowany zabieg operacyjny lub badanie. Sama zgoda lub odmowa powinny zawsze łączyć się z przedstawieniem przez lekarza dokładnej i obiektywnej informacji co do stanu zdrowia oraz proponowanego leczenia, jego skutków, możliwych powikłań i potencjalnych następstw jego zaniechania. Z kolei pacjent małoletni, który ukończył szesnaście lat, osoba ubezwłasnowolniona, albo pacjent chory psychicznie lub upośledzony umysłowo, lecz dysponujący dostatecznym rozeznaniem, ma prawo wyrazić sprzeciw względem udzielenia świadczenia zdrowotnego, pomimo zgody ze strony przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego. W takim przypadku konieczne pozostaje zezwolenie z sądu opiekuńczego.

Z kolei w sytuacji, gdy pacjent pozostaje nieprzytomny i nie ma jak wyrazić świadomej zgody na leczenie, o wdrożonej terapii nie może zdecydować np. najbliższa rodzina. Jeżeli przed utratą przytomności, ustalono wszystkie zagadnienia odnoszące się do proponowanego leczenia, zachowują one moc także po jej utracie. Gdy pacjent jest nieprzytomny, a nie było możliwości uzyskania np. zgody na zabieg, o wszystkich czynnościach, które związane są z ratowaniem życia, decyduje lekarz prowadzący. We wszelkich innych przypadkach decyzja jest podejmowana przez kuratora ustanowionego przez sąd.

W wyjątkowo uzasadnionych przypadkach lekarz może nie podjąć lub odstąpić od leczenia. Zwłoka w zakresie udzielenia pomocy nie może jednak doprowadzić do niebezpieczeństwa utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. Gdy lekarz podejmie taką decyzję, po jego stronie leży obowiązek uprzedzenia z odpowiednim wyprzedzeniem o tym fakcie i wskazania lekarza lub placówki, w której istnieją faktyczne możliwości do uzyskania świadczenia.

Pacjent ma prawo do otrzymania jasnej, zrozumiałej i przystępnej odpowiedzi na pytania odnośnie stanu swojego zdrowia i prowadzonego lub planowanego leczenia. Ma też prawo decydować, komu mogą być udostępniane informacje. W roli osoby upoważnionej może wystąpić każda bliska osoba. Nie przesądza o tym ani pokrewieństwo, ani miejsce zamieszkania. Jeżeli nie ma możliwości pisemnego potwierdzenia swojej decyzji, można np. określić taką osobę gestem i potwierdzić swój wybór skinieniem głowy albo też odpowiedzieć na postawione pytanie. Konieczna pozostaje wtedy adnotacja w dokumentacji medycznej. Osoba upoważniona ma takie prawo także po śmierci pacjenta.

W ramach pomocy medycznej, pacjent ma prawo do tego, żeby w trakcie udzielania świadczenia przebywała bliska mu osoba. Może zdarzyć się tak, że z uwagi na bezpieczeństwo zdrowotne lub w przypadku prawdopodobieństwa pojawienia się zagrożenia epidemicznego, lekarz (czy inna osoba z personelu medycznego) odmówią obecności osobie bliskiej. Wówczas zawsze obejmuje ich obowiązek odnotowania odmowy i określenia jej powodu w dokumentacji medycznej.