Rozważając kwestię podziału majątku wspólnego przede wszystkim należy wyjść od art. 31 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2017 poz. 682; dalej: „krio”), zgodnie z którym, wspólność majątkowa (ustawowa) powstaje między małżonkami z mocy ustawy z chwilą zawarcia małżeństwa, i obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Ustawodawca wskazał również przykłady składników wchodzących do majątku wspólnego, w szczególności:

• pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;
• dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;
• środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków;
• kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2016 r. poz. 963, z późn. zm.).

Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków, których zamknięty katalog został wskazany w art. 31 krio.

Podziału majątku wspólnego może żądać każdy z małżonków po ustaniu wspólności ustawowej i można go dokonać zarówno w trakcie trwania małżeństwa, rozwodu, jak i po jego zakończeniu. Ustrój małżeńskiej wspólności majątkowej może ustać z następujących powodów:

1. zawarcia przez małżonków umowy o zniesieniu wspólności,

Małżonkowie poprzez umowę zawartą w formie aktu notarialnego, w każdym momencie trwania małżeństwa, mogą zadecydować o rozszerzeniu lub ograniczeniu wspólności, a także ustanowieniu rozdzielności majątkowej lub rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. Oczywiście umowa taka może poprzedzać również zawarcie samego małżeństwa, zaś jej podpisanie nie oznacza, iż małżonkowie nie mogą jej rozwiązać w przyszłości.

2. rozwodu lub separacji albo unieważnienia małżeństwa oraz stwierdzenia nieistnienia małżeństwa,

Następstwem ustania małżeństwa jest powstanie między byłymi małżonkami ustroju rozdzielności majątkowej, co skutkuje posiadaniem przez nich od tego momentu wyłącznie majątku osobistego. Wspólność ustaje w tym przypadku z chwilą uprawomocnienia się wyroku orzekającego rozwód, separację lub unieważnienie małżeństwa oraz ustalającego nieistnienie małżeństwa.

3. w chwili śmierci lub ubezwłasnowolnienia, któregoś z małżonków,

Krio nie normuje wprost kwestii ustania małżeństwa z chwilą śmierci małżonka, jednak na podstawie innych ustaw, w tym ustawy z dnia 28 listopada 2014 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. z 2016 r. poz. 2064), można doszukać się potwierdzenia tego stanowiska, gdyż zgodnie z jej art. 78 Dokumentami potwierdzającymi ustanie, unieważnienie albo stwierdzenie nieistnienia małżeństwa jest w szczególności odpis skrócony aktu zgonu lub odpis prawomocnego orzeczenia sądu o stwierdzeniu zgonu lub uznaniu za zmarłego poprzedniego małżonka.

4. w stosunku do jednego z małżonków zostanie ogłoszona upadłość,

Z dniem ogłoszenia upadłości jednego z małżonków powstaje między małżonkami rozdzielność majątkowa, o czym stanowi art. 124 ust. 1 zd. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe (Dz. U. z 2017 r. poz. 2344). Należy jednak w tej kwestii pamiętać, iż jeżeli małżonkowie pozostawali w ustroju wspólności majątkowej, majątek wspólny małżonków wchodzi do masy upadłości, a jego podział jest niedopuszczalny.

5. w przypadku wydania przez sąd wyroku, w którym orzeknie o ustanowieniu z ważnych powodów rozdzielności majątkowej,

Ustanowienia rozdzielności majątkowej przez sąd może żądać każdy z małżonków z ważnych powodów oraz wierzyciel jednego z małżonków, jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków (art. 52 krio).

Dopóki, więc wspólność (ustawowa lub umowna) istnieje, żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku. Od chwili ustania wspólności pomiędzy małżonkami, ich majątek wspólny może zostać podzielony pomiędzy nich.

Możliwe są dwa sposoby dokonania podziału majątku – umowny oraz sądowy.

Umowny podział wynika z art. 46 krio w zw. z art. 1037 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 2018 r. poz. 1025) i jest możliwy wyłącznie w sytuacji, gdy małżonkowie są zgodni co do planu podziału, daje jednak możliwość szybszego, niż sądowy, sposobu załatwienia sprawy.

Umowa powinna wskazywać jej cel, stanowiący dokonanie podziału majątku objętego uprzednio wspólnością majątkową małżeńską, składniki majątku wspólnego, sposób ustanowienia rozdzielności majątkowej oraz podziału majątku. Można również wskazać terminy dopłat, jeżeli na takie małżonkowie się umówili oraz ich ewentualne terminy, a także rozliczenie możliwych nakładów i wydatków poczynionych w czasie trwania wspólności z majątku wspólnego na majątek osobisty oraz z majątku osobistego na wspólny. Przepisy nie wprowadzają ograniczeń w tych kwestiach.

Umowa podziału majątku wspólnego może być zawarta razem z umową o ustanowieniu rozdzielności majątkowej, ale również w momencie rozwodu oraz po wydaniu wyroku rozwodowego lub orzekającego separację.

Generalnie nie ma wymogu zawarcia omawianej umowy w szczególnej formie u notariusza, chyba że w skład majątku wspólnego wchodzi nieruchomość.

Sądowy podział majątku następuje z reguły w sytuacjach, gdy małżonkowie nie mogą dojść do porozumienia w sprawie podziału majątku wspólnego.

Aby dokonać podziału majątku wspólnego, należy złożyć do sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce położenia majątku, wniosek o podział majątku. We wniosku wskazuje się przedmioty i prawa podlegające podziałowi oraz proponowany sposób podziału. We wniosku należy również określić wartość majątku, który podlegać będzie podziałowi. Opłata od wniosku o wszczęcie postępowania o podział majątku wspólnego, gdy nie ma zgody byłych małżonków co do podziału wynosi 1000 zł., gdy małżonkowie się zgadzają co do podziału to opłata wynosi 300 zł.

Jeżeli małżonkowie ustalili zgodnie sposób podziału majątku wspólnego, o tym podziale może rozstrzygnąć także sąd w wyroku rozwodowym, jeżeli nie przedłuży to postępowania.

Należy pamiętać, iż każdy małżonek może wnosić również o ustalenie udziałów w majątku wspólnym z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku oraz o rozliczenia nakładów i wydatków poczynionych w czasie trwania wspólności z majątku wspólnego na majątek osobisty oraz z majątku osobistego na wspólny.