Podział majątku wspólnego małżonków jest możliwy zarówno w trakcie rozwodu, jak i też po jego zakończeniu. Na podstawie przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (Dz. U. z 1964 r. poz. 59), na wniosek jednej ze stron, sąd jest w stanie orzec o kwestii podziału majątku wspólnego już w wyroku orzekającym rozwód, o ile dokonanie podziału nie spowoduje nadmiernych trudności i zwłoki w postępowaniu.

Zgodnie z przepisem art. 566 Kodeksu postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964 r. poz. 296),  w sprawie podziału majątku po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej właściwy jest sąd miejsca położenia majątku. Jeśli podziału dokonuje się wskutek śmierci jednego z małżonków, właściwym będzie sąd spadku. Przepisy prawa nie wyznaczają natomiast terminu, w jakim wniosek o podział powinien zostać przedłożony. Wniesienie wniosku o podział przez każdą ze strony może mieć miejsce zarówno wkrótce po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego, jak kilka lat później.

Warto przypomnieć, że wraz z zawarciem małżeństwa między małżonkami tworzy się – na mocy ustawy – wspólność majątkowa. Korzystając z umowy majątkowej małżeńskiej zawartej w formie aktu notarialnego, małżonkowie mogą wspólność majątkową rozszerzyć lub ograniczyć, jak również ustanowić rozdzielność majątkową. Umowa majątkowa małżeńska może zostać podpisana przed zawarciem samego małżeństwa.

Majątek wspólny małżonków

W sytuacji, gdy między małżonkami jest ustawowa wspólność majątkowa, do ich majątku wspólnego należy zaliczyć:

• przedmioty majątkowe nabyte w trakcie trwania wspólności przez oboje małżonków lub przez jednego z nich,
• pobrane wynagrodzenia za pracę,
• dochody uzyskane z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków,
• dochody z ich majątku wspólnego,
• dochody z majątku osobistego każdego z małżonków,
• środki zebrane na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków.

Majątek osobisty małżonka

Majątek osobisty każdego z małżonków, pomiędzy którymi istnieje wspólność ustawowa majątkowa obejmuje przedmioty majątkowe:

• nabyte przez tego małżonka przed powstaniem wspólności ustawowej,
• nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę,
• przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego,
• inne przedmioty, które zostały wymienione w przepisie art. 33 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (np. prawa niezbywalne przysługujące jednej osobie, czy przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków).

Zasadą pozostaje, że oboje małżonkowie posiadają równe udziały w majątku wspólnym, o ile zdecydują odmiennie w umowie majątkowej małżeńskiej. W sytuacji, kiedy małżonkowie zawarli umowę majątkową, poprzez którą ustawową wspólność majątkową rozszerzyli  lub ograniczyli, postanowienia umowy określą, jakie składniki przynależą do majątku wspólnego małżonków, a jakie wchodzą do ich majątków osobistych.

Ustanie wspólności majątkowej

W czasie trwania pomiędzy małżonkami wspólności, czy to ustawowej, czy umownej, żaden z małżonków nie może domagać się podziału majątku wspólnego ani rozporządzać lub zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku. Ustanie zatem wspólności majątkowej jest przesłanką do przeprowadzenia podziału majątku wspólnego.

Wspólność majątkowa małżeńska, zarówno ustawowa jak i umowna, ustaje w następujących przypadkach:

• w przypadku orzeczenia przez sąd rozwodu małżonków,
• w przypadku orzeczenia przez sąd separacji małżonków,
• w przypadku ustanowienia między małżonkami rozdzielności majątkowej, czy to przez zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej przez małżonków, czy na podstawie orzeczenia samego sądu,
• w przypadku ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków.

Wspólność majątkowa małżeńska ustaje także w sytuacji ogłoszenia upadłości jednego z małżonków, jednakże w takim przypadku dokonanie podziału majątku wspólnego przez małżonków pozostaje wyłączone z mocy wyraźnego przepisu prawa.

Na skutek ustania wspólności majątkowej małżeńskiej małżonkowie nie mają majątku wspólnego, lecz tylko majątki osobiste, w skład których wchodzi – obok ich dotychczasowych majątków osobistych – udział, który wynosi co do zasady jedną drugą części w ich dotychczasowym majątku wspólnym.

Podział  sądowy lub umowny

Małżonkowie mogą dokonać podziału dotychczasowego majątku wspólnego w umowie, a  w przypadku braku porozumienia w tej kwestii każdy z małżonków może wystąpić do sądu o dokonanie podziału tego majątku.

Umowa o podział majątku wspólnego może zostać zawarta w formie ustnej, pisemnej zwykłej lub pisemnej kwalifikowanej (pismo z datą pewną, pismo z podpisem notarialnie poświadczonym, akt notarialny), przy czym jeżeli do dzielonego majątku wchodzi nieruchomość, użytkowanie wieczyste lub też spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu umowa musi zostać zawarta w formie aktu notarialnego.

W przypadku podziału sądowego podział obejmie:

• cały majątek wspólny,
• wartość przedmiotów wchodzących w skład majątku (wyliczana według kryteriów obiektywnych – cen rynkowych),
• podział dokonany przez podział fizyczny przedmiotów majątkowych znajdujących się w majątku wspólnym.

W przypadku podziału umownego strony mogą zawęzić podział tylko do części majątku wspólnego, mogą przy ustalaniu wartości poszczególnych przedmiotów wziąć pod uwagę  ich subiektywną wartość, a także mogą dowolnie rozstrzygnąć, komu przypadną poszczególne przedmioty oraz wysokość i terminy ewentualnych spłat, czy dopłat.

Skład i wartość poszczególnych składników majątku wspólnego

Celem przeprowadzenia podziału małżonkowie powinni wskazać skład i wartość poszczególnych składników majątku wspólnego oraz określić metodę podziału. Przedmiotem podziału są aktywa znajdujące się w majątku wspólnym w dacie ustania wspólności, a istniejące w chwili dokonywania podziału. Wartość aktywów, które zostały zbyte lub zużyte bezpodstawnie, lub też utracone przez rozrzutność jednego z małżonków, a także wartość przedmiotów majątkowych, które nie weszły do wspólności z winy jednego z małżonków, mogą być rozważane przy dokonywaniu podziału w ten sposób, że ich wartość zostanie zaliczona na poczet udziału tego z małżonków,   którego zawinione zachowanie doprowadziło do uszczuplenia majątku wspólnego.

Mając na uwadze, że podział obejmuje tylko aktywa, a nie pasywa wchodzące w skład majątku wspólnego, ewentualne porozumienie stron odnośnie wykonania, czy spłaty przez jedną z nich zobowiązań związanych z majątkiem wspólnym, nie rodzi skutków wobec wierzycieli – odniesie skutki tylko pomiędzy samymi małżonkami.

Sposoby podziału

Z założeniem podziału majątku wspólnego przedmioty należące do tego majątku mogą być:

• podzielone fizycznie między małżonków – jeżeli jednemu z małżonków w rezultacie podziału fizycznego przypadną przedmioty majątkowe, których łączna wartość jest niższa, niż wartość przysługującego mu udziału w majątku wspólnym, może żądać od drugiego małżonka uiszczenia na jego rzecz dopłat celem wyrównania różnicy; nie można przeprowadzić fizycznego podziału rzeczy, jeżeli pozostawałby w sprzeczności z przepisami ustawy, społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy, albo pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub zmniejszenie jej wartości;
• przyznane jednemu z małżonków – wówczas drugi małżonek może domagać się uiszczenia na jego rzecz spłaty celem wyrównania różnicy pomiędzy wartością przysługującego mu udziału w majątku wspólnym, a wartością otrzymanych przedmiotów,
• sprzedane, a suma uzyskana ze sprzedaży podzielona między małżonkami proporcjonalnie do przysługujących im udziałów w majątku wspólnym.

Rozliczenie wydatków i nakładów

W przypadku, gdy małżonkowie obok majątku wspólnego dysponowali także majątkami osobistymi, przy podziale majątku wspólnego powinny zostać rozliczone wydatki i nakłady poczynione z majątku osobistego na majątek wspólny lub z majątku wspólnego na majątek osobisty.

Regułą pozostaje, że każdy z małżonków jest zobowiązany do zwrotu wydatków i nakładów poczynionych z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych dokonanych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Może dodatkowo wystąpić o zwrot wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny, przy czym nie można oczekiwać zwrotu wydatków i nakładów zużytych celem zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności. Te same zasady funkcjonują dla długu jednego z małżonków zaspokojonego z majątku wspólnego.