Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. poz. 93) w przepisie art. 922 § 1 stanowi, że: „Prawa i obowiązki zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej”. W momencie otwarcia spadku (a zatem z chwilą śmierci spadkodawcy) spadkobiercy wchodzą łącznie w całokształt sytuacji prawnej spadkodawcy. Oznacza to, że spadkobiercy stają się współwłaścicielami całego majątku, który należał do spadkodawcy. Podjęcie działu spadku ma doprowadzić do zerwania więzi powstałej między spadkobiercami. Założeniem działu spadku jest rozdysponowanie rzeczy i praw składających się na spadek tak, aby trafiły one do poszczególnych spadkobierców. Dział spadku wiąże się także ze zmianą w zakresie odpowiedzialności za długi spadkowe.

Od chwili działu spadku każdy z dotychczasowych współspadkobierców ponosi samodzielnie odpowiedzialność za długi spadkowe wobec wielkości udziału, jaki mu przypada  w spadku, o czym stanowi przepis art. 1034 § 2 KC. Przed działem spadku, a jednocześnie do momentu przyjęcia spadku, spadkodawca odpowiada za całość długów spadkowych z własnego majątku.

Przedmiotem działu spadku pozostają tylko aktywa spadkowe, czyli ogół dodatnich składników majątku. Warto więc podkreślić, że do przedmiotu działu spadku nie wchodzą długi spadkowe. Podział pasywów między współspadkobierców stanowi tylko rezultat podziału aktywów. W postępowaniu o dział spadku nie jest możliwe dzielenie długów spadkowych ze skutkiem w stosunku osób trzecich (w szczególności wierzycieli z długów spadkowych). Współspadkobiercy mogą wymienić w umowie o dział spadku, kto spośród nich i za jakie zobowiązania odpowiada, albo w jakiej wysokości ponoszą odpowiedzialność za różne długi. Tego rodzaju umowa nie ma jakiegokolwiek wpływu na prawa znajdujące się po stronie osób trzecich (wierzycieli) – skutki prawne zachodzą wyłącznie pomiędzy spadkobiercami dokonującymi działu spadku.

Dział spadku może zostać przeprowadzony dwojako:

• w umowie – jest to wówczas umowny dział spadku,
• w drodze postępowania przed sądem – sądowy dział spadku.

Dojście do skutku umownego działu spadku wymaga ścisłej zgody między współspadkobiercami w zakresie wszystkich aspektów związanych z działem spadku. Współspadkobiercy muszą pozostawać jednomyślni, iż sam dział jest zasadniczo niezbędny, w jaki sposób zostanie zrealizowany, a także w jakiej formie będzie przeprowadzony. Osoby zainteresowane działem spadku powinny być zgodne w takich aspektach jak:

• jakie przedmioty lub prawa należą się dla poszczególnych spadkobierców?
• w jakiej części ma to nastąpić?
• czy podział spadku ma polegać na podziale faktycznym (przyznanie rzeczy lub prawa pewnej osobie), czy też na podziale cywilnym (sprzedaż i podział uzyskanej sumy między spadkobierców)?

Ważne jest również wypracowanie porozumienia w zagadnieniach odnoszących się do wysokości, terminu i sposobu zapłaty wszelkich możliwych spłat oraz dopłat. Brak zgodny jest jednoznaczny z niemożnością zawarcia umowy. Ponadto, jeżeli nawet jeden ze współspadkobierców będzie domagał się rozstrzygnięcia sposobu działu przez sąd, to nie można go przymusić, czy zdyscyplinować do przeprowadzenia umownego działu spadku.

Sama umowa o dział spadku może zostać zawarta w dowolnej formie, również w formie ustnej. Z praktyki wynika, że w przypadku, gdy nie jest oczekiwane przez ustawodawcę zawarcie umowy w innej formie, to stosuje się zawieranie umów o dział spadku w zwykłej formie pisemnej.

Ustawa może jednak przewidywać obowiązek zachowania formy szczególnej. Wówczas umowa o dział spadku musi zostać zawarta w takiej właśnie formie. Jako przykład można podać, że gdy w skład spadku wchodzi nieruchomość, to umowa powinna zostać zawarta w formie aktu notarialnego (zgodnie z treścią przepisu art. 1037 § 2 Kodeksu cywilnego). Chociaż wskazany przepis Kodeksu cywilnego traktuje tylko o nieruchomości, to forma aktu notarialnego musi zostać zachowana również dla dokonania umownego działu spadku, gdy umowa odnosi się do prawa, dla którego przeniesienia konieczne jest zachowanie formy aktu notarialnego. Jest to ważne przy prawach rzeczowych na nieruchomościach, a także przy własnościowym spółdzielczym prawie do lokalu.

W przypadku, kiedy przepisy prawa przewidują możliwość rozporządzania rzeczą lub prawem w formie surowszej, niż forma pisemna, to wtedy taka forma powinna zostać zastosowana także w stosunku do działu spadku względem takiej rzeczy lub prawa. Sytuacja tego rodzaju ma miejsce, gdy w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo zdefiniowane w przepisie art. 55¹ Kodeksu cywilnego jako zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczony do prowadzenia działalności gospodarczej. Wówczas na podstawie przepisu art. 75¹ Kodeksu cywilnego umowa o dział spadku powinna być zawarta w formie pisemnej i z podpisem notarialnie poświadczonym.

Sposób dokonania podziału spadku i jego zasady przeprowadzenia zależą od tego, jak poszczególne kwestie zostaną uregulowane przez samych spadkobierców w umowie. Sami zainteresowani mają w tym obszarze dużą swobodę. Powinni jednak pamiętać, że treść umowy musi pozostawać w zgodzie z ogólnymi regułami prawa cywilnego, czyli zasadą swobody umów, w świetle której strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swojego uznania, byleby jego treść lub cel nie znajdowały się w sprzeczności z właściwością (naturą) stosunku, ustawą lub zasadami współżycia społecznego.

Realizując umowny podział spadku, spadkobiercy powinni ustalić wszystkie kwestie wynikające z podjętego podziału. Powinni przeliczyć darowizny i zapisy windykacyjne              na podstawie reguł określonych w przepisach art. 1039-1034 Kodeksu cywilnego, jak również zaliczyć udziały w spadkowym gospodarstwie rolnym na poczet udziałów w całości spadków (o czym stanowi przepis art. 1079 Kodeksu cywilnego). W umowie strony powinny ująć postanowienia mówiące o wzajemnych roszczeniach między współspadkobiercami z tytułu posiadania przedmiotów spadkowych, pobranych oraz nierozliczonych pożytków, a także poniesionych nakładów.

Spadkobiercy mogą także ograniczyć dział spadku tylko do części spadku. W takiej sytuacji będzie możliwe dokonanie podziału pozostałej części spadku w przyszłości, ale jego dokonanie nie będzie obligatoryjne (naturalnie, tak samo dokonanie działu spadku nie jest obowiązkowe).

W świetle przepisu art. 1045 Kodeksu cywilnego można uchylić się od skutków prawnych umowy o dział spadku zawartej pod wpływem błędu wyłącznie wtedy, gdy błąd ten odnosił się do stanu faktycznego, który strony uznały za niewątpliwy. Umowa o dział spadku jest nieważna, kiedy jakaś ze stron tej umowy działa w stanie wyłączającym świadome, albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. Tak samo będzie przy zawarciu umowy o dział spadku dla pozoru oraz przy możliwości uchylenia się od skutków prawnych działu spadku na skutek działania pod wpływem groźby.

W ramach postępowania o sądowy dział spadku określany jest przez sąd skład majątku spadkowego, a także jego wartość. Odpowiednie ustalenia w tym obszarze umożliwiają wyliczenie wartości udziałów przysługujących spadkobiercom, w tym wydzielenie tzw. sched spadkowych, a także wysokości spłat oraz dopłat.

Za zasadę trzeba przyjąć, że określony w inwentarzu skład stanu czynnego spadku jest podstawą przeprowadzanego działu. Jeśli w spisie inwentarza nie ma wszystkich przedmiotów wchodzących w skład spadku, to można dokonać jego uzupełnienia. W przypadku, kiedy nie dokonano spisu inwentarza, to sąd może ustalić skład spadku na podstawie wyjaśnień uczestników. Kluczową rolę przy ustaleniu stanu majątku spadkowego ma chwila otwarcia spadku, zaś dla określenia wartości poszczególnych przedmiotów, chwila dokonywania działu.

Gdy uczestnicy postępowania zgodnie wskazują wartość przedmiotu podlegającego podziałowi, to ta wartość staje się dla sądu wiążąca. Wszelka rozbieżność w tej materii powoduje, że to sąd samodzielnie lub przy wykorzystaniu opinii biegłego ustala stan majątku spadkowego lub ustala wartość poszczególnych przedmiotów.

Sąd w postępowaniu działowym rozstrzyga również o:

• istnieniu zapisów zwykłych, które mają za przedmiot rzeczy lub prawa należące do spadku,
• o wzajemnych roszczeniach między współspadkobiercami z tytułu posiadania przedmiotów spadkowych, pobranych użytków, czy poczynionych nakładów.

Wybór sposobu podziału majątku spadkowego ma miejsce po ustaleniu składu i wartości przedmiotów wchodzących w skład majątku spadkowego. I tak:

• przedmioty majątku spadkowego można podzielić fizyczniei przyznać je poszczególnym spadkobiercom w stosunku do wielkości ich udziałów. Możliwe jest przy tym ustalenie dopłat, jeśli wartość przyznanych części nie odpowiada wielkości udziałów osób uprawnionych,
• oprócz tego możliwe jest przyznanie przedmiotów w całościjednemu lub niektórym spadkobiercom. Z reguły mają oni obowiązek dokonania spłaty na rzecz pozostałych. Można również przyznać jakiś przedmiot lub przedmioty dwóm lub więcej współspadkobiercom jako współwłasność w częściach ułamkowych. Dojdzie do tego w oparciu o ich żądanie (o czym stanowi przepis art. 1044 Kodeksu cywilnego).

Należy zaznaczyć, że dział spadku może zostać przeprowadzony długo po śmierci spadkodawcy. Niedokonanie działu spadku utrzymuje przedmioty majątkowe należące do spadku w postaci majątku spadkowego, co wiąże się z zarządem nad tym majątkiem. Dział spadku jest więc ustaleniem wartości całego majątku pozostawionego przez spadkodawcę wraz z określeniem wielkości schedy każdego ze spadkobierców. Z chwilą dokonania działu spadku kończy się wspólność ustawowa. Na każdym etapie sprawy o dział spadku możliwe jest zawarcie ugody, tak więc warto skorzystać ze wsparcia specjalisty, który pomoże osobie zainteresowanej z jednoczesnym zachowaniem najwyższych standardów w zakresie obsługi prawnej.