W polskiej rzeczywistości gospodarczej bardzo dynamicznie rozwijają się relacje pomiędzy różnymi przedsiębiorcami, które skupiają się na ustaleniu stałej a nie jednostkowej współpracy pomiędzy nimi. Powszechnie wiadomo, że długoterminowa współpraca umożliwia stabilną realizację planowanych inwestycji, co w konsekwencji pozwala oferować lepsze usługi lub towary przy jednoczesnej redukcji kosztów ich wytworzenia. Niejednokrotnie zdarza się jednak, że pomimo wieloletniej współpracy, kontrahenci mają  względem siebie różne niewykonane zobowiązania. Pojawia się zatem pytanie: co zrobić w przypadku, gdy dwa podmioty są wobec siebie zarówno dłużnikami jak i wierzycielami?

Odpowiedź na powyższe możemy znaleźć w art. 498 – 505 Kodeksu cywilnego, gdzie wprowadzono instytucję potrącenia. Jego istotą jest przede wszystkim zapewnienie obustronnego wypełnienia zobowiązania stron oraz ograniczenie niepotrzebnego obrotu środkami pieniężnymi. Potrącenie pozwala w konsekwencji wielu przedsiębiorcom umorzyć przysługujące im wobec siebie wierzytelności. 

Potrącenia wierzytelności dokonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Ważne jest, że ma ono moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe. Skutkiem dokonania potrącenia jest wzajemne umorzenie wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej. Oznacza to, że strona umowy posiadająca wierzytelność o mniejszej wartości, niż wysokość wierzytelności przysługująca drugiej stronie, nie może potrącić jej ponad jej wartość.

Możliwość wykorzystania instytucji potrącenia uzależniona jest od wypełnienia czterech przesłanek, do których zaliczamy: (I) wzajemność wierzytelności, (II) jednorodzajowość świadczeń, (III) wymagalność wierzytelności oraz (IV) zaskarżalność wierzytelności.

Pierwsza z nich dotyczy sytuacji, gdy dwa podmioty są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami. Jest to warunek obligatoryjny, którego niespełnienie pociąga za sobą brak możliwości dokonania potrącenia.

Druga z kolei odnosi się do przedmiotu zobowiązania dwóch stron, który można potrącić. Może nim być wierzytelność pieniężna lub rzecz oznaczona tylko co do gatunku. W takim przypadku potencjalni przedsiębiorcy mogą skompensować wzajemnie przysługujące im wierzytelności. Nie mogą natomiast potrącić rzeczy oznaczonych co do tożsamości, czyli takich które mają charakter niezastępowalny, przejawiający się indywidualnymi właściwościami.

Kolejna przesłanka wymagalności wierzytelności oznacza prawną możliwość żądania zaspokojenia przysługującej wierzytelności (w chwili potrącenia). Przykładowo jeżeli strona wystawiła swojemu kontrahentowi fakturę VAT, obejmującą cenę, której termin płatności jeszcze nie upłynął, to nie może ona dokonać potrącenia wierzytelności objętego taką fakturą. Natomiast jeżeli termin płatności już upłynie, wierzytelność stanie się wymagalna, co umożliwi potrącenie. 

Ostatnia z przesłanek to wymóg zaskarżalności wierzytelności, którą należy rozumień jako możliwość ewentualnego wszczęcia postępowania w celu przymusowego dochodzenia zaspokojenia wierzytelności.

Przyjmuje się, że wymóg wymagalności i zaskarżalności odnoszą się tylko do wierzytelności przysługującej osobie, która dokonuje potrącenia. Wynika to z faktu, że potrącenie pełni jednocześnie funkcję egzekucyjną i funkcję zapłaty, dlatego wierzytelność przedstawiana do potrącenia powinna potencjalnie nadawać się także do przymusowego jej dochodzenia od dłużnika. Nie ma natomiast przeszkód, żeby spełnić zobowiązanie niewymagalne czy niezaskarżalne.

Co istotne ww. przesłanki mają charakter pozytywny, czyli ich zaistnienie jest konieczne, aby móc skorzystać z instytucji potrącenia. W Kodeksie cywilnym wprowadzono jednak również tzw. przesłanki negatywne, uregulowane w art. 504 i 505 k.c., których wystąpienie wyłącza możliwość dokonania potrącenia.

Stosowanie do art. 504 k.c. zajęcie wierzytelności przez osobę trzecią wyłącza umorzenie tej wierzytelności przez potrącenie tylko wtedy, gdy dłużnik stał się wierzycielem swego wierzyciela dopiero po dokonaniu zajęcia albo gdy jego wierzytelność stała się wymagalna po tej chwili, a przy tym dopiero później aniżeli wierzytelność zajęta. 

Z kolei kategorie wierzytelności niemogące być umorzone przez potrącenie, uregulowane zostały w art. 505 k.c. i dotyczą:

1. wierzytelności nieulegających zajęciu;
2. wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania;
3. wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych;
4. wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone prze przepisy szczególne.

Przyjmuje się jednak, że wymienione kategorie wierzytelności nie mogą być umorzone przez potrącenie wbrew woli wierzyciela. Tym samym osoba, której przysługują tego rodzaju wierzytelności, może je przedstawić do potrącenia swojemu dłużnikowi.

Powyższe wskazuje zatem, że przedsiębiorcy, którzy posiadają miedzy sobą wzajemne zobowiązania mogą skutecznie zredukować ich wysokość poprzez wykorzystanie instytucji potracenia. Pozwala im to na polubowne rozwiązanie ewentualnych sporów, które mogą powstać w trakcie prowadzenia działalności gospodarczej.