W dobie szybkiego przepływu informacji, łatwości dostępności i powielania materiałów naukowych, które często podlegają ochronie prawnej zgodnie z ustawą o prawach autorskich i prawach pokrewnych (Dz.U.2006.90.631), (dalej: Ustawa), coraz częściej twórcy spotykają się ze zjawiskiem bezprawnego wykorzystywania efektów ich pracy i łamania unormowań  zawartych w wyżej wspomnianej Ustawie. Powyższe zjawisko związane jest z globalnymi zmianami błyskawicznego przepływu myśli pomiędzy ludźmi oraz mentalnym wyobrażaniu o granicach, jakie prawo reguluje w sferze ochrony twórcy. Dotyczy to także pragnienia milionów osób poszerzania i pogłębiania własnej wiedzy. Powyższe zjawiska sprawiły, iż ustawodawca wprowadził instytucję prawa cytatu, która złagodziła restrykcyjność w stosunku do kategorycznego zabraniania jednostkom społecznym wykorzystywania i używania fragmentów utworów innych twórców.

1. Istota prawa cytatu

W związku z powyższym celem umożliwienia ludziom na wykorzystywanie i porównywanie dorobku intelektualnego naszej cywilizacji i zestawianie utworów różnych twórców ze sobą, polski ustawodawca w artykule 29 ust. 1 Ustawy, wprowadził regulację określaną mianem prawa cytatu. Zgodnie z nią „wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnieniem, analizą krytyczną, nauczaniem, prawami gatunku twórczości.”(zob. Ustawa) Istota powyższego instrumentu prawnego stanowi ograniczenie wyłącznego posiadania prawa autorskiego na rzecz dozwolonego użytku publicznego, stwarzającego ramy pozwalające na wykorzystanie cudzej twórczości w działalności naukowej, dydaktycznej, publicystycznej oraz artystycznej (zob. E. Traple, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Warszawa 2011, LEX). Prawo cytatu pozwala na swobodne cytowanie treści pochodzących z rozpowszechnionych utworów, lecz nie zawsze stanowiących utwory już opublikowane. Konkludując, cytatem określa się przytoczenie we własnym dziele pewnych treści zewnętrznych, które zostały skopiowane w całości lub fragmentarycznie z innego utworu, powstałego w oparciu o cudzą pracą, wraz z przytoczeniem nazwy twórcy oraz źródła utworu. W przypadku wykorzystania przez określony podmiot pewnych fragmentów utworów, których nie jest autorem, bez podania konkretnego oznaczenia dzieła, z jakiego pochodzi, pozwalającego na identyfikację twórcy i źródła pochodzenia utworu, sprawia, iż możliwe jest zakwalifikowanie takiego zachowania, jako bezprawnego, przybierającego formę plagiatu. Powyższe stanowisko potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 29 grudnia 1971 roku (sygnatura: I CR 191/71), w myśl którego „wymaganiu wyraźnego wymienienia źródła, z którego pochodzi fragment cudzego dzieła (art. 21 § 1), nie czyni zadość wymienienie tego dzieła w zestawieniu literatury, bez jakiegokolwiek wyjaśnienia ani zasady, ani stopnia wykorzystywania tego dzieła, a w szczególności że dokonano z niego przedruku określonej części”. Wnioskiem z w/w wyroku jest może być pogląd, iż przykładowo podanie jedynie w bibliografii przesłanek wymienionych w art. 34 Ustawy (twórcy i źródła utworu) może stanowić nie wypełnienie wymogów art. 29 Ustawy i tym samym naruszenie osobistych praw autorskich twórcy.

2. Przedmiot prawa cytatu

Odnosząc się do powyższego należy podkreślić, iż cytowanie dozwolone jest w przypadku wykorzystania treści cytatu w utworze, który stanowi samoistną całość zgodnie z przedmiotem ochrony wyrażonym w Ustawie. Takie unormowanie powoduje, że cytat powinien stanowić przedmiot krytyki naukowej lub wypowiedzi artystycznej. Dlatego też istotne jest również, aby cytat stanowił jakaś konkretną niewielką cześć cudzego utworu a nie został skopiowany w całości, będąc przy tym bezsprzecznie dużo większą częścią całego utworu. Tym bardziej, iż takie zachowanie nie wypełnia przesłanek dozwolonego użytku, lecz może zostać zakwalifikowane, jako zwykły przedruk konkretnej treści.

Prawo cytatu spełnia utylitarną funkcję. Pozwala na poddanie swobodnej konfrontacji konkretnej działalności twórczej pod analizę i krytykę drugiej strony, może „(…) służyć informacji, ugruntowaniu własnego poglądu lub uczynienia własnych poglądów bardziej zrozumiałymi.” (zob. E. Traple, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Warszawa 2011, LEX.) Intencją ustawodawcy, który uregulował niniejszą instytucję, jest pozwolenie, aby cytowanie pewnych treści pozwalało na jaśniejsze i zgrabniejsze ujęcie pewnych myśli autora.

Dlatego, aby możliwe było ocenienie czy w konkretnym przypadku mamy do czynienia z niedozwolonym wykorzystaniem cudzego dzieła, należy zweryfikować czy zachodzi brak wewnętrznego, niezbędnego związku między utworem, w którym posłużono się cytatem a treścią samego cytatu. Zamiarem takiego działania jest fakt, iż w przypadku nie podania cytatu, konkretne dzieło straciłoby na transparentności i jasności w jego interpretacji. Przykładem tego są różnego rodzaju cytaty występujące w książkach naukowych, podręcznikach itp. Taki pogląd znajduje potwierdzenie w wyroku z dnia 27 stycznia 1981 r., I CR 390/80, w którym Sąd Najwyższy zajął stanowisko w związku z procedurą wykorzystywania cytatu, z podaniem jego źródła i nazwy twórcy, podczas powoływania się na poglądy innych osób w trakcie wykładów lub odczytów. Stwierdził, iż „ze względu na ochronę wkładu twórczego poszczególnych autorów nie można wymagać od osób wypowiadających się w określonej sferze nauki czy to pisemnie, czy ustnie (wykłady, odczyty, udział w dyskusji), aby w każdym wypadku, nawet w kwestiach najbardziej banalnych, potocznych, powszechnie znanych, miały one obowiązek powoływania się na wszystkie dotychczasowe wypowiedzi ogłoszone drukiem i ich autorstwo. Odmienne stanowisko prowadziłoby do zahamowania wszelkiego rozwoju twórczości i jej popularyzowania”. W związku z powyższym Sąd Najwyższy objął racjonalne stanowisko, promujące swobodę wykorzystywania pewnych treści podczas wykładów i odczytów. Dzięki temu możliwe jest skrupulatniejsze i bardziej dokładne wykazanie zbieżności jak i różnic wysypujących w poglądach różnych twórców. Pozwala to na dokonywanie rzetelniejszej analizy konkretnych zagadnień oraz przyczynia się do rozwoju naukowego społeczeństwa.

Prawo cytatu odnosi się do różnych dziedzin twórczości. Nie musi ono wyłącznie ograniczać się do utworów naukowych i literackich, które z oczywistych względów są najbardziej powszechną formą jego wykorzystywania, ale dotyczy również dzieł plastycznych oraz muzycznych. Zarówno określenie cytatu muzycznego i plastycznego jest niejednokrotnie bardzo zawiłe i trudne z tytułu ich natury twórczej oraz formy przekazu. Zwłaszcza w drugim przypadku potencjalnie ciężko jest wyobrazić sobie zachowanie wymogów podania autora i twórcy. Dlatego tez w przypadku utworu muzycznego, aby możliwe było rozpoznanie lub rozróżnienie potencjalnych utworów, przyjęto iż do zachowania prawa cytatu wystarczy, że konkretny fragment (w formie rytmiki, melodii itp.) jest dla przeciętnego słuchacza obcy, czyli mający swoje źródło w innym utworze. W przeciwnym razie twórca danego utworu muzycznego może narazić się na zarzut plagiatu. Odnosząc się do prawa cytatu w obrębie sztuki plastycznej trudno jednoznacznie określić jego cechy. Taki zjawisko jednak widoczne jest w sztuce nowoczesnej na przykładzie kolażu, grafiki użytkowej itp. Również w tym przypadku zachodzi utrudnienie w postaci wskazania źródła i nazwy twórcy. Przyjmuje się zatem, iż aby dokonać oceny czy mamy do czynienia z plagiatem czy też z cytatem zgodnie z regulacjami przyjętymi w Ustawie, uwzględnia się konkretny fragment albo całość cudzego dzieła i zestawia się go z obrazem twórcy, który wykonał nowe dzieło w oparciu o cytowany fragment.

Ograniczeniem stosowania prawa cytatu w odniesieniu do utworów muzycznych i plastycznych, stanowi cel jego wykorzystania. W tym przypadku jego rolę w postaci nauczania i wyjaśniania pewnych intencji oraz myśli można interpretować szeroko, ale należy podkreślić, iż nie stanowi to wyjątku jego użycia, bowiem może on być również wykorzystywany w zamyśle czysto artystycznym lub estetycznym.

3. Konsekwencje naruszenia osobistych praw autorskich

Zgodnie z Ustawą osobiste prawa autorskie są niezbywalne i nie podlegają możliwości zrzeczenia się. W przypadku ich naruszenie poprzez bezprawne wykorzystanie cytatu twórca konkretnego utworu ma prawo domagać się zaniechania tego działania oraz żądać od osoby, która się tego dopuściła, dokonania czynności niezbędnych do usunięcia jego skutków, w szczególności złożenia publicznego oświadczenia o odpowiedniej treści i formie. W sytuacji zawinionego ich naruszenia, zgodnie z art. 78 Ustawy, Sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny.