Wprowadzenie

Dział spadku to jedno z kluczowych postępowań w prawie spadkowym, którego celem jest uregulowanie sytuacji prawnej majątku po zmarłym. W praktyce postępowania tego rodzaju często trwają wiele lat, co wiąże się z ryzykiem śmierci jednego lub kilku spadkobierców w trakcie procesu. Powstaje wówczas problem procesowy: czy art. 681 k.p.c. znajduje zastosowanie wyłącznie do spadkobierców zmarłych przed wszczęciem postępowania o dział spadku, czy również obejmuje tych, którzy zmarli w jego toku?

Na to pytanie odpowiedział Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 października 2023 r. (III CZP 18/23), wydanej w składzie trzech sędziów, przesądzając, że stwierdzenie nabycia spadku na podstawie art. 681 k.p.c. może dotyczyć także spadkobierców, którzy zmarli po wszczęciu postępowania o dział spadku.

Treść art. 681 k.p.c.

Zgodnie z art. 681 k.p.c., jeżeli w toku postępowania o dział spadku okaże się, że co do całości lub części spadku nie było przeprowadzone postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku, sąd rozstrzyga o tym w orzeczeniu kończącym postępowanie w pierwszej instancji. Przepis ma charakter gwarancyjny – pozwala uniknąć sytuacji, w której nie ustalono kręgu spadkobierców, a mimo to dokonano działu majątku.

Problem interpretacyjny polegał na tym, czy przepis ten pozwala sądowi rozpoznać również kwestię nabycia spadku po spadkobiercy zmarłym już po wszczęciu działu, czy też jego zastosowanie ogranicza się wyłącznie do „pierwotnych” spadkobierców zmarłego.

Stanowisko Sądu Najwyższego

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 października 2023 r. (III CZP 18/23) opowiedział się za szeroką interpretacją. Uznał, że:

• Art. 681 k.p.c. ma zastosowanie również w przypadku śmierci spadkobiercy w toku postępowania o dział spadku.
• Rozstrzygnięcie o stwierdzeniu nabycia spadku w ramach tego samego postępowania zapewnia sprawność i efektywność procesu.
• Oddzielne wszczynanie postępowań spadkowych prowadziłoby do nadmiernego formalizmu i mogłoby znacząco przedłużyć postępowanie działowe.

Podsumowanie

Uchwała Sądu Najwyższego (III CZP 18/23) rozwiewa istotne wątpliwości dotyczące stosowania art. 681 k.p.c., przesądzając, że stwierdzenie nabycia spadku w ramach działu obejmuje także sytuacje, gdy spadkobierca zmarł po wszczęciu postępowania. Rozstrzygnięcie to ma charakter prokonstytucyjny (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP – prawo do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki) oraz wpisuje się w tendencję do zapewnienia większej efektywności postępowań cywilnych.