Odziedziczenie przedsiębiorstwa po osobie, która prowadziła indywidualną działalność gospodarczą, niejednokrotnie nastręczało spadkobiercom szeregu trudności. Zapewnienie ciągłości istnienia i funkcjonowania takiej firmy stało się prostsze za sprawą wejścia w życie ustawy z dnia 5 lipca 2018 roku o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej (Dz. U. z 2019 r., poz. 1629). Obowiązuje ona od 25 listopada 2018 roku i zawiera kompleksową regulację zasad tymczasowego zarządzania przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy, który we własnym imieniu wykonywał działalność gospodarczą na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej. Może mieć ona zastosowanie również w przypadku śmierci wspólnika spółki cywilnej.

Wskazaną wyżej ustawą wprowadzona została instytucja zarządu sukcesyjnego, który obejmuje zobowiązanie do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku oraz umocowanie do wszystkich czynności sądowych i pozasądowych związanych z jego prowadzeniem. Zarządcą sukcesyjnym może być osoba fizyczna, która posiada pełną zdolność do czynności prawnych i nie został wobec niej orzeczony zakaz prowadzenia działalności gospodarczej.

Zarządcę sukcesyjnego może powołać za życia sam przedsiębiorca, który w formie pisemnej pod rygorem nieważności, wskaże określoną osobę do pełnienia funkcji zarządcy albo zastrzeże, że z chwilą jego śmierci wskazany prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym. Konieczny jest przy tym odpowiedni wpis do CEIDG. Jeżeli nie został on dokonany, zarządca może zostać ustanowiony w terminie dwóch miesięcy po śmierci przedsiębiorcy przez:

1. małżonka przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, lub
2. spadkobiercę ustawowego przedsiębiorcy, który przyjął spadek, albo
3. spadkobiercę testamentowego przedsiębiorcy, który przyjął spadek, albo zapisobiercę windykacyjnego, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku.

Wymienione osoby mają również prawo dokonywać czynności koniecznych do zachowania majątku lub możliwości prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku do dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego lub do dnia wygaśnięcia uprawnienia do jego powołania. Po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia – wyłącznie uprawnionym do powołania zarządcy sukcesyjnego jest właściciel przedsiębiorstwa w spadku.

Ustanowiony zarządca sukcesyjny działa w imieniu własnym, ale na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku. Wyłączona jest możliwość przeniesienia zarządu oraz ograniczenia jego zakresu ze skutkiem wobec osób trzecich. Zarządca sukcesyjny jest ustawowo umocowany do czynności zwykłego zarządu w sprawach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, natomiast czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu dokonuje za zgodą wszystkich właścicieli przedsiębiorstwa w spadku, a w przypadku braku takiej zgody – za zezwoleniem sądu. Zarządca sukcesyjny występuje jako strona postępowań sądowych wynikających z wykonywanej przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej lub prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku oraz może w tych sprawach brać udział w postępowaniach administracyjnych, podatkowych i sądowoadministracyjnych. Swoje obowiązki wykonuje za wynagrodzeniem, do którego stosuje się odpowiednio przepisy ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny o zleceniu.

Komentowana ustawa reguluje jednocześnie stosunki między właścicielami przedsiębiorstwa w spadku oraz między nimi a zarządcą sukcesyjnym, m.in. w zakresie udziału w zyskach i w stratach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, obowiązku złożenia przez zarządcę wykazu inwentarza przedsiębiorstwa w spadku, wydania przedsiębiorstwa w spadku w przypadku wygaśnięcia zarządu oraz sporządzenia sprawozdania z zarządu.

Przepisy art. 30 – 35 opisywanej ustawy odnoszą się do sposobu wykonywania zobowiązań przedsiębiorstwa w spadku, przewidując, np. możliwość powstrzymania się przez każdą ze stron umowy ze spełnieniem świadczenia w okresie od chwili śmierci przedsiębiorcy do dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego. Uregulowane zostały również kwestie rozpoczęcia i zawieszenia biegu  terminów spełnienia świadczenia, wstąpienia w uprawnienia i obowiązki pracodawcy oraz kwestie odpowiedzialności zarządcy i właścicieli przedsiębiorstwa w spadku. Zasadą jest, że zarządca sukcesyjny nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku. Ponosi on jednak odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną na skutek nienależytego wykonywania obowiązków. Za zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku solidarną odpowiedzialność ponoszą co do zasady jego właściciele.

Zarządca sukcesyjny przestaje pełnić swoją funkcję na skutek odwołania przez samego przedsiębiorcę lub złożenia rezygnacji, które muszą zostać dokonane w formie pisemnej pod rygorem nieważności, za wyjątkiem rezygnacji zarządcy po śmierci przedsiębiorcy – konieczne jest wówczas złożenie oświadczenia przed notariuszem. Do innych przyczyn ustania zarządu sukcesyjnego należą: śmierć zarządcy, ograniczenie lub utrata przez niego zdolności do czynności prawnych oraz uprawomocnienie się orzeczenia o zakazie prowadzenia działalności gospodarczej. Do odwołania zarządcy sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy wymagana jest zgoda osób, którym łącznie przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku większy niż 1/2. Zarządca sukcesyjny, który rażąco narusza swoje obowiązki, może zostać także odwołany przez sąd.

Konsekwencje podatkowe  

Ustawą o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej, wprowadzony został nowy rodzaj podatnika – przedsiębiorstwo w spadku – w zakresie podatków PIT, VAT, akcyzy, podatku od gier, tonażowego i okrętowego. Dodany został również szereg regulacji zapewniających ciągłość rozliczeń podatkowych. Przyjęto, że przedsiębiorstwo w spadku będzie mogło posługiwać się numerem NIP zmarłego przedsiębiorcy oraz korzystać z wydanych wobec niego interpretacji podatkowych. Co istotne, rozszerzony został katalog zwolnień od podatku od spadków i darowizn i objęto nim nabycie w drodze dziedziczenia lub zapisu windykacyjnego własności przedsiębiorstwa osoby fizycznej lub udziału w nim, pod warunkiem:

1) zgłoszenia przez nabywcę nabycia własności przedsiębiorstwa lub udziału w nim właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego w terminie 6 miesięcy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia sądu stwierdzającego nabycie spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia lub wydania europejskiego poświadczenia spadkowego;

2) prowadzenia tego przedsiębiorstwa przez nabywcę przez okres co najmniej 2 lat od dnia jego nabycia.