Umorzenie udziałów jest instytucją prawa handlowego uregulowaną w art. 199 KSH. Polega ona na unicestwieniu, czyli zniesieniu lub wygaśnięciu udziału. W wyniku umorzenia nie tylko udział przestaje istnieć, lecz także wygasają związane z nim prawa udziałowe. Udział może być umorzony jedynie po wpisie spółki do rejestru i tylko w przypadku, gdy umowa spółki tak stanowi.

Wyróżniamy umorzenie udziałów:

a) wymagające obniżenia kapitału zakładowego, a co za tym idzie: rejestracji obniżenia kapitału zakładowego w KRS.

Obniżenie kapitału zakładowego wiąże się z koniecznością zmiany umowy spółki toteż zgodnie z art. 255 k.s.h. uchwała o obniżeniu kapitału zakładowego musi być zaprotokołowana przez notariusza.

Przepis art. 246 § 3 k.s.h., wymagający uzyskania zgody wszystkich wspólników na uszczuplenie ich praw udziałowych, nie ma zastosowania do uchwał dotyczących zmiany umowy spółki, określających przesłanki i tryb umorzenia udziałów (np.: uzasadnienie wyroku SA z 5 czerwca 2008 r., I ACa 351/08)

W uchwale dotyczącej obniżenia kapitału zakładowego należy precyzyjnie wskazać, o jaką kwotę kapitał zakładowy jest obniżany oraz jaki to ma wpływ na istniejące udziały: czy część udziałów zostanie umorzona czy też wszystkim udziałom zostanie obniżona wartość nominalna.

Samo obniżenie kapitału zakładowego wiąże się z kilkoma formalnymi wymogami. Po podjęciu uchwały o obniżeniu kapitału zakładowego zarząd spółki ma obowiązek niezwłocznego ogłoszenia o zamiarze obniżenia kapitału zakładowego w Monitorze Sądowym i Gospodarczym oraz wezwaniu wszystkich wierzycieli spółki niezgadzających się na obniżenie kapitału zakładowego aby w terminie trzech miesięcy wnieśli sprzeciw przeciwko obniżeniu kapitału spółki.

b) z czystego zysku spółki, co nie wymaga obniżenia kapitału zakładowego.

Druga możliwość finansowania umorzenia udziałów polega na skorzystaniu z „czystego zysku” spółki (art. 199 § 6 i 7 k.s.h.). Umorzenie udziału z czystego zysku ma tę zaletę, że nie wymaga obniżenia kapitału zakładowego spółki, a więc nie jest wymagana długotrwała procedura informowania kontrahentów i zabezpieczania (spłacania) ich wierzytelności.

Pojęcie czystego zysku nie zostało zdefiniowane w przepisach kodeksu spółek handlowych i ustawie o rachunkowości. W orzecznictwie wskazuje się, że czysty zysk to kwota, która może zostać przeznaczona na rzecz wspólników zgodnie z art. 192 k.s.h. Oznacza to, że wynagrodzenie za umorzone udziały, gdy finansowane jest z czystego zysku nie może przekraczać zysku za ostatni rok obrotowy, powiększonego o niepodzielone zyski z lat ubiegłych oraz o kwoty przeniesione w utworzonych z zysku kapitałów zapasowego i rezerwowych, pomniejszonego o niepokryte straty, udziały własne oraz o kwoty, które zgodnie z ustawą lub umową spółki powinny być przekazane z zysku za ostatni rok obrotowy na kapitał zapasowy lub rezerwowe.

Umorzenie udziałów z czystego zysku prowadzi do rozbieżności pomiędzy wartością kapitału zakładowego (ta wartość nie zmienia się) i wartością nominalną udziałów pozostałych po dobrowolnym umorzeniu (ta wartość obniży się o kwotę, która została wypłacona z „czystego zysku”). W takie sytuacji można (ale nie trzeba) podjąć uchwałę o zmianie umowy spółki i dostosowaniu wartości pozostałych po umorzeniu udziałów do niezmienionej wysokości kapitału zakładowego.

Konsekwencje podatkowe umorzenia udziałów

Wynagrodzenie otrzymane przez osoby fizyczne z tytułu umorzenia udziałów zaliczane jest do przychodów z kapitałów pieniężnych. W przypadku umorzenia udziałów powstaje przychód w rozumieniu art. 17 ust. 1 pkt 6 lit. a) ustawy o pdof, tj. z odpłatnego zbycia udziałów w spółkach mających osobowość prawną. Pojęcie dochodu (przychodu) z udziału w zyskach osób prawnych zostało zdefiniowane w art. 24 ust. 5 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. W myśl ust. 5 pkt 2 tego artykułu dochodem (przychodem) z udziału w zyskach osób prawnych jest dochód (przychód) faktycznie uzyskany z tego udziału, w tym także dochód uzyskany z odpłatnego zbycia udziałów  na rzecz spółki w celu umorzenia tych udziałów. Wysokość podatku to 19%. Dochodem z umorzenia udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością nabytych w drodze kupna jest nadwyżka przychodu otrzymanego w związku z umorzeniem udziałów nad kosztami uzyskania, czyli wydatkami na ich nabycie. Na podstawie art. 41 ust. 4 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, odprowadzenie właściwego podatku w tym szczególnym przypadku nie jest jednak obowiązkiem udziałowca sprzedającego udziały, lecz spółki. Ma ona obowiązek pobrać podatek w dniu, w którym wynagrodzenie za udziały zostało wypłacone lub postawione do dyspozycji.

Z literalnego brzmienia cytowanego powyżej przepisu jednoznacznie wynika, że dochodem z udziału w zyskach osób prawnych jest dochód uzyskany z odpłatnego zbycia udziałów na rzecz spółki w celu ich umorzenia. Zatem w przypadku nieodpłatnego umorzenia udziałów nie powstanie obowiązek uiszczenia podatku dochodowego od osób fizycznych.

Umorzenie udziałów własnych (dobrowolne bądź przymusowe), zarówno za wynagrodzeniem, jak i bez wynagrodzenia nie prowadzi do powstania przychodu po stronie spółki z o.o. Zdarzenie to jest dla niej obojętne podatkowo. W wyniku tych umorzeń nie uzyskuje bowiem żadnego przysporzenia o wymiarze finansowym. Istotą tych czynności jest bowiem przesunięcie (przeksięgowanie) części środków spółki w ramach jej kapitału własnego. Biorąc pod uwagę, że w wyniku umorzenia udziałów nie dochodzi po stronie spółki do jakiegokolwiek przysporzenia majątkowego, operacje ta nie może być uznana za świadczenie nieodpłatne. Nie może być również utożsamiana z umorzeniem zobowiązań spółki.

pod redakcją r. pr. Marcina Milewskiego